مقدمه

دهان و دندان ها و سلامت آن ها برای سلامت کلی بدن مهم است. سلامت دهان و دندان برای جویدن، هضم و گفتار مناسب ضروری است.⁽¹⁾ همچنین به ظاهر و اعتماد به نفس فرد کمک می کند. حفظ دندان ها و لثه های سالم می تواند از بوی بد دهان، پوسیدگی دندان و بیماری لثه جلوگیری کند.⁽²⁾

مطالعه بار جهانی بیماری[1] (GBD)  ، بارها نشان داده است که سلامت دهان و دندان نادیده گرفته‌شده‌ترین چالش در سلامت جمعیت در سراسر جهان است.⁽³⁾ بیماری های دهان و دندان بار سلامتی زیادی را برای بسیاری از کشورها ایجاد می کند.⁽⁴⁾ در ایران نیز، بیماری‌های دهان و دندان بار قابل توجهی را نشان می‌دهند.⁽⁵⁾ اگر چه شواهد حاکی از این است که اهمیت بیشتری نسبت به گذشته ، به سلامت دهان و دندان در ایران داده می شود.⁽⁶⁾

سواد سلامت دهان یک جنبه مهم از سواد سلامت عمومی است⁽⁷⁾ که با تکیه بر درک گسترده تر از سواد سلامت عبارت است از: « ظرفیت افراد برای به دست آوردن، پردازش و درک اطلاعات اولیه سلامت دهان و خدمات مورد نیاز برای اتخاذ تصمیمات سلامتی مناسب».⁽⁸⁾ بهبود سواد سلامت دهان از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا ارتباط نزدیکی با وضعیت سلامت دهان، بی توجهی به دندان و رفتارهای بهداشت دهان و دندان دارد.^{(4, 9)}

 پیشگیری از مشکلات دهان و دندان و درمان، از سنین پایین حائز اهمیت است. خود کودک، خانواده و بهداشتکاران دهان و دندان و دندانپزشک این مسئولیت را بر عهده دارند.⁽¹⁰⁾ یکی از شاخصهایی که برای وضعیت دندانها ثبت می شود، شاخص DMFT است که عبارت است از تعداد دندانهای پوسیده، از دست رفته و پر شده در اثر پوسیدگی دندان.⁽¹¹⁾ شاخص DMFT برای ارزیابی و پایش وضعیت سلامت دهان در یک جامعه استفاده می شود و ابزار ارزشمندی برای تعیین شیوع و شدت پوسیدگی دندان است که می تواند در برنامه ریزی و اجرای اقدامات پیشگیرانه و راهبردهای درمانی کمک کند.⁽¹²⁾ Shayesteh  و همکاران⁽¹³⁾ در مطالعه ای نشان دادند که سواد سلامت دهان با شاخص DMFT رابطه معکوس داشت، اما نتایج یک مرور نظام مند نشان داد که ارتباط بین سواد سلامت دهان و وضعیت دهان براساس شواهد مطالعاتی قطعی نیست، چرا که نتایج مطالعات ضد و نقیض است.⁽¹⁴⁾

نقش والدین در شرایط دهان و دندان فرزندان حائز اهمیت است. همانطور که کودک رفتار و عملکردهای زندگی خود را از والدین می آموزد، رعایت بهداشت دهان و دندان خود را نیز می تواند از پدر و مادر بیاموزد.^{(15, 16)} لذا باتوجه به اهمیت سواد سلامت دهان و نقش والدین در این خصوص، این مطالعه با هدف تعیین سواد سلامت دهان والدین و ارتباط آن با شاخص DMFT در دانش آموزان دختر یکی از مدارس شهر مشهد در سال  1402 طراحی و اجرا شد.

مواد و روش ها

این پژوهش، با کد  اخلاق IR.MUMS.FHMPM.REC.1402.213درکمیته
اخلاق دانشگاه علوم پزشکی مشهد به تصویب رسیده  است. این مطالعه یک مطالعه مقطعی، از نوع توصیفی-تحلیلی بود که در یکی از مدارس ناحیه ی یک مشهد با روش نمونه گیری در دسترس انجام شد. روش اجرای طرح بدین صورت بود که بعد از اخذ مجوزهای لازم، به یکی از مدارس شهر مشهد که مدرسه ای واقع در کوی راه آهن مشهد، خیابان شهید هاشمی نژاد بود، مراجعه شد و تمامی دانش آموزان این مدرسه بصورت سرشماری وارد مطالعه شدند. 900 دانش آموز دختر در دوره اول و دوم این مدرسه مشغول به تحصیل بودند، که  دعوت به شرکت در مطالعه شدند و از این تعداد، 623 دانش آموز به همراه والدینشان وارد مطالعه شدند. معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: دانش آموز مدرسه تربیت شهر مشهد باشد و رضایت به شرکت در مطالعه داشته باشد. برای شرکت در طرح، ابتدا فرم رضایت آگاهانه شرکت در طرح تحقیقاتی و پرسشنامه های اطلاعات دموگرافیک و سواد سلامت دهان توسط والدین تکمیل شد. روش تکمیل بدین صورت بود که پرسشنامه ها به دانش آموزان داده شد تا برای والدین خود جهت تکمیل ببرند. بعد از بازگشت پرسشنامه ها و اعلام رضایت والدین، وضعیت دهان و دندان دانش آموزان دختر با محاسبه شاخص DMFT بررسی گردید.

روش محاسبه شاخص DMFT،  بدین صورت بود که بهداشتکار دهان و دندان با تجربه در مدرسه مستقر شد و دندانهای دانش آموزان را مورد ارزیابی قرار داد. شاخص DMFT  ،  نمایانگرتعداد دندانهای پوسیده، افتاده و پرشده است که محاسبه گردید. سپس دندانهای پوسیده دانش آموزانی که نیاز به درمان و مراجعه به دندانپزشک داشتند، بر روی تصویر فک بالا و پایین حفره دهان علامت زده شده و به والدین برگشت داده شد تا پیگیری درمان توسط مراقب سلامت انجام گیرد.

دو پرسشنامه در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفت که عبارت بودند از پرسشنامه اطلاعات دموگرافیک شامل موارد سن، نسبت با دانش آموز، وضعیت تاهل، سطح تحصیلات، سطح درآمد خانواده، تعداد فرزندان و شغل و پرسشنامه سواد سلامت دهان که توسط Sabaghinejad و همکاران⁽¹⁷⁾  طراحی شده و شامل 23 سوال بود که سوالات این پرسشنامه به صورت پاسخ های صحیح و غلط با 1 و 0 تنظیم شد، که حداقل نمره 0 و حداکثر 23 بود. این ابزار از نظر روایی صوری، اعتبار محتوا و روایی سازه معتبر است. آلفای کرونباخ این پرسشنامه در مطالعه Sabaghinejad و همکاران⁽¹⁷⁾ در مجموع 768/0 بدست آمده است. سپس پرسشنامه ها در اختیار نمونه های مورد پژوهش قرار داده شد و در مورد محرمانه ماندن اطلاعات و اختیاری بودن شرکت و انصراف در مطالعه در هر مرحله از تحقیق به آنان اطمینان خاطر داده شد. سپس داده ها با نرم افزار آماری SPSS نسخه 26 و با استفاده از آزمون های آماری توصیفی و آزمون های ناپارامتری یو-من-ویتنی، ویلکاکسون، کروسکال-والیس، ضریب همبستگی اسپیرمن و رگرسیون خطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته ها

از بین 900 دانش آموز این مدرسه که به صورت سرشماری وارد مطالعه شدند، 623 نفر رضایت به انجام مطالعه داشتند و در مطالعه شرکت کردند، یعنی میزان همکاری دانش آموزان23/69 درصد بود. اطلاعات دموگرافیک و ارتباط آنها با سواد سلامت دهان و شاخص DMFT در جدول 1 نشان داده شده است. البته در بعضی از اطلاعات دموگرافیک، داده های از دست رفته وجود داشت که در هنگام جمع آوری داده، دقت لازم انجام نشده بود. چنانچه نتایج نشان می دهد، تنها عامل دموگرافیکی که با شاخص DMFT ارتباط آماری معنی دار داشت ، سطح درآمد خانواده بود(۰۲۷/۰=P) و عواملی که ارتباط آماری معنی داری با سواد سلامت دهان داشتند، عبارت بودند از سن، تحصیلات، نسبت و شغل (p<0.05).

جدول1:ارتباط بین اطلاعات دموگرافیک با سواد سلامت دهان و شاخصDMFT

*آزمون یو-من-ویتنی، آزمون ویلکاکسون

** آزمون کروسکال-والیس

جدول2:میزان متغیرهای ( d,m,f,t ) dmft  و (D,M,F,T) DMFT و ارتباط آن با سواد سلامت دهان و دندان

*آزمون همبستگی اسپیرمن

چنانچه جدول 2 نشان می دهد، تعداد دندانهای پرشده شیری با سواد سلامت دهان ارتباط مستقیم و معنی دار داشت(p=0.019) یعنی با افزایش سواد سلامت دهان و دندان والدین میزان تعداد دندانهای شیری دانش آموزان افزایش می یافت و برعکس. همچنین تعداد دندانها پوسیده دائمی نیز ارتباط منفی و معنی داری با سواد سلامت دهان و دندان داشت(p=0.026)  یعنی با افزایش سواد سلامت دهان و دندان تعداد دندانهای پوسیده دائمی کاهش می یافت و برعکس. همچنین شاخص DMFTارتباط منفی و معنی داری را با سواد سلامت دهان و دندان دارا بود (p=0.020). یعنی با افزایش سواد سلامت دهان و دندان، شاخص DMFT کاهش می یافت و برعکس(جدول 2). همچنین نتایج نشان داد که حداقل میزان سواد سلامت دهان 6.00 و حداکثر آن 23.00 بود. میانگین و انحراف معیار سواد سلامت دهان و دندان 2.88±18.85 بود.

بحث

این مطالعه با هدف تعیین سواد سلامت دهان والدین و ارتباط آن با شاخص DMFT در دانش آموزان دختر یکی از مدارس شهر مشهد در سال  1402 انجام شد. نتایج مطالعه نشان داد که بین سواد سلامت دهان والدین با شاخص DMFT دانش آموزان دختر ارتباط آماری منفی و معنی داری وجود دارد. یعنی با افزایش سواد سلامت دهان والدین، شاخص DMFT در دانش آموزان کاهش می یافت. نتایج مطالعه Yazdani و همکاران⁽¹⁸⁾ نیز ارتباط خطی معنی داری را بین سواد سلامت دهان والدین و تعداد دندانهای پر شده کودکان نشان داد. کودکانی که والدین آنها سواد سلامت دهان کافی داشتند، به طور معنی داری تعداد دندانهای پرکرده بیشتر و دندانهای از دست داده کمتری داشتند و کودکانی که والدین آنها سواد سلامت دهان ناکافی داشتند، به طور قابل توجهی تعداد پرکردگی کمتر و دندانهای از دست رفته بیشتری داشتند. همراستا با مطالعه ما، Khodadadi و همکاران⁽¹⁹⁾ نیز در مطالعه خود نشان دادند که سواد سلامت دهان ناکافی والدین با تعداد بیشتر پوسیدگی دندانی در کودکان و پرکردگی کمتر دندان کودکان، همراه بود. نتایج یک مطالعه مروری نیز نشان داد که آموزش رفتارهای ارتقا دهنده سلامت دهان و دندان به  والدین و ارائه خدمات پیشگیرانه، در کوتاه مدت، بیانگر تاثیر مثبت بر سلامت دهان و دندان کودکان بود.⁽²⁰⁾

 با این که اغلب مطالعات ارتباط معنی داری را بین سواد سلامت دهان و شاخص DMF نشان می دهند اما Amirchaghmaghi و همکاران⁽²¹⁾ ، در مطالعه خود رابطه معنی دار منفی و ضعیفی را بین سواد سلامت دهان و شاخص DMFT نشان دادند و Goldani Moghadam  و همکاران⁽²²⁾ ، در مطالعه ای هیچ ارتباط معناداری بین نمره سواد سلامت دهان و شاخص DMFT پیدا نکردند.  البته جامعه آماری مورد بررسی در این مطالعات متفاوت بودند. مطالعه Goldani Moghadam  و همکاران⁽²²⁾ در بزرگسالان مراجعه‌کننده به کلینیک ارتودنسی در شهر بیرجند و Amirchaghmaghi و همکاران⁽²¹⁾  در مراجعه کنندگان به کلینیکهای دندانپزشکی مشهد انجام شده است و با جامعه آماری ما که والدین دانش آموزان بودند،  متفاوت بود.

نتایج مطالعه ما نشان داد که سن، تحصیلات، نسبت و شغل با سواد سلامت در ارتباط هستند؛ همراستا با مطالعه ما در مطالعه Ghaffari و همکاران⁽²³⁾، نیز درآمد، سطح تحصیلات (دانشگاهی و زیر دیپلم) و وضعیت تأهل (متأهل) با سواد سلامت دهان در ارتباط بودند. البته مطالعه Ghaffari و همکاران⁽²³⁾ ، در جمعیت بزرگسالان شهر تهران انجام شد و جامعه نمونه این مطالعه با جامعه نمونه مطالعه ما متفاوت بود. نتایج مطالعه Sistani و همکاران⁽²⁴⁾ و Song و همکاران⁽²⁵⁾ و Amirchaghmaghi و همکاران⁽²¹⁾ نیز نشان داد که سطح تحصیلات با سواد سلامت دهان ارتباط مستقیم دارد.  

همچنین نتایج نشان داد که تنها عامل دموگرافیکی که با شاخص DMFT ارتباط آماری معناداری دارد، درآمد است، که دلیل آن واضح به نظر می رسد. زیرا هزینه های خدمات دندانپزشکی زیاد است و فرد تا درآمد مناسبی نداشته باشد، نمی تواند جهت دریافت خدمات دهان و دندان به دندانپزشکی مراجعه نماید. Pakpour و همکاران⁽²⁶⁾ ، در مطالعه‌ای بر روی دانش‌آموزان در قزوین نشان دادند که تحصیلات والدین یک عامل تعیین‌کننده در پیش‌بینی DMFT است. بنابراین، شاخص DMFT با افزایش تحصیلات والدین کاهش می یافت.

میانگین شاخص DMFT در مطالعه ی ما27/2±04/2 بود، در مطالعه Yazdani و همکاران⁽¹⁸⁾ میانگین شاخص DMFT برای دندانهای شیری80/3 ± 33/6 و برای دندانهای دائمی90/1 ± 48/1 بود که این مطالعه شرایط بهتری را نسبت به مطالعه ما نشان می دهد. البته میانگین سنی در مطالعه Yazdani و همکاران⁽¹⁸⁾،39/8  سال یا محدوده از 5 تا 15 سال بود که با میانگین سنی دانش آموزان در مطالعه ما متفاوت است. این میزان در مطالعه Amirchaghmaghi و همکاران⁽²¹⁾، 9/4± 3/8 بود البته مطالعه Amirchaghmaghi و همکاران⁽²¹⁾ در بزرگسالان انجام شده بود و مطالعه ما بر روی دانش آموزان انجام شده است. زیرا مطالعات نشان می دهد که با افزایش سن، شاخص DMFT افزایش می یابد.⁽²¹⁾

از جمله محدودیتهای این مطالعه، انجام این مطالعه فقط در یک مدرسه بصورت دردسترس بود که از تعمیم نتایج به سایر شهر مشهد باید خودداری نمود. محدودیت دیگر، انجام این مطالعه فقط در دختران بود که در انجام رفتارهای بهداشتی ممکن است جنس تاثیر گذار باشد.

نتیجه گیری

 در نهایت چنانچه نتایج این مطالعه نشان داد، ارتقای سطح سلامت دهان والدین در کاهش شاخص DMFT موثر است. بنابراین به منظور کاهش شاخص DMFT در دانش آموزان باید سطح سواد سلامت دهان والدین را افزایش دهیم.

تشکر و قدردانی

مقاله حاضر مستخرج از طرح تحقیقاتی با کد
4021782 می‌باشد. از همکاری معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در حمایت از این طرح تشکر می گردد.

تضاد منافع

هیچ تضاد منافعی وجود ندارد.

[1] Global Burden of Disease