مقدمه

هدف از آموزش حرفه‌‌ای در دندانپزشکی، تربیت دندانپزشکان حرفه‌‌ای در کار تخصصی، پایبندی به اصول اخلاقی و متعهد به بیمار و جامعه می‌‌باشد. در دستیابی به این هدف، دانشجویان دندانپزشکی باید دانش و مهارت‌های ادراکی-حرکتی پیچیده دندانپزشکی را بدست آورند. امروزه اکثر دانشگاه‌‌‌‌‌‌‌‌های دنیا در پی یافتن روش‌‌های آموزشی هستند که بتوانند موجب گسترش و ارتقاء ظرفیت‌‌های تصمیم‌‌گیری بالینی و یادگیری مداوم و خود محور دانشجویان گردند.⁽¹⁾ و در نهایت، از نظر اخلاقی متعهد به رفتار عادلانه با بیماران و جامعه باشند.⁽²⁾ کسب این مهارت‌‌های اخلاقی به این دلیل است که دندانپزشکان در قبال بیماران و جامعه‌ای که در آن کار می‌کنند مسئولیت دارند. یکی از چالش‌‌هایی که دندانپزشکان ممکن است با آن مواجه شوند، موارد بالینی است که مشکلات اخلاقی را ایجاد می‌کند. هنگام مواجهه با شرایط دشوار بالینی، مهم است که این افراد با اصول تصمیم گیری مبتنی بر اخلاق در ارتباط با بیماران آشنا باشند.⁽³⁾

در حال حاضر موضوع اخلاق پزشکی و بحث در مورد موضوعات اخلاقی در سطح بین المللی به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از آموزش پزشکی در نظر گرفته می‌شود و از عناصر اصلی کوریکولوم پزشکی می‌باشد.⁽⁴⁾ هدف از اخلاق پزشکی ارائه راهکارهای مناسب برای حل مشکلات اخلاقی در علوم پزشکی و دندانپزشکی است.⁽³⁾

سئوال مهمی که درباره آموزش اخلاق مطرح می‌شود، این است که هدف از این آموزش و راه‌های رسیدن به آنها چیست؟ و آیا تنها از طریق آموزش، می توان شخصیت و رفتار افراد را بهبود بخشید و مبانی علمی و عملی آنان را تقویت نمود؟ محتوا و روش تدریس اخلاق در رشته دندانپزشکی همانند سایر رشته‌ها بسیار با اهمیت است.⁽⁵⁾

تدوین موازین اخلاقی جامع در طی دوران تحصیل در این حرفه مورد توجه بسیاری از صاحبنظران قرار گرفته است و این امر موجب ارتقای رفتارهای اخلاقی دندانپزشکان در آینده خواهد شد.⁽⁶⁾ برای اطمینان از اثربخش بودن آموزش‌‌های ارائه شده، ارزیابی عملی دانشجویان در خصوص توانایی استفاده از این اصول در شرایط بالینی و واقعی ضروری است.⁽⁷⁾

یکی از مهمترین توانمندیهایی که هر دانشجوی دندانپزشکی باید نگرش آن را کسب و در عمل و رفتار آن را نشان دهد، تعهد حرفه‌‌ای است. نوع دوستی، تعالی شغلی، وظیفه‌شناسی  شرافت و درستکاری، احترام به دیگران و رعایت عدالت از خصوصیات یک پزشک حرفه‌ای می‌باشد.⁽⁸⁾ انجمن آموزش دندانپزشکی اروپا
( (Association for Dental Education in Europe ADEEاعلام نموده است که دندانپزشکان فارغ التحصیل و شایسته باید مراقبت‌‌های انسانی و دلسوزانه به همه بیماران ارائه دهند؛ اذعان دارند که بیمار مرکز مراقبت و تمام تعاملات است و در تشخیص، طرح درمان و درمان باید بر بهترین منافع بیمار تمرکز نمایند.⁽⁹⁾ به بیماران و همکاران بدون پیش داوری براساس  جنس، سوابق مختلف، زبان و فرهنگ، ناتوانی‌ها و گرایش جنسی احترام بگذارند؛ محدودیت‌های خود را بشناسند؛ برای کمک به همکاران نالایق، آسیب دیده یا غیراخلاقی اقدام مناسبی انجام دهند و مهمتر از همه در رابطه با بیماران خود با صداقت، درستکاری، امانت‌‌داری و حرفه‌‌ای برخورد نمایند و حقوق بیماران را به‌ویژه در رابطه با رازداری، رضایت آگاهانه و تعهد به بیماران به رسمیت بشناسند.⁽⁶⁾

اگرچه گام‌‌های بلندی در جهت بهبود آموزش اخلاق در آموزش دندانپزشکی برداشته شده است، اما توسعه رویکردی قوی‌‌تر از لحاظ تئوریک برای بازاندیشی در زمینه اخلاق در دندانپزشکی و ارائه راهکارهای عملی در این زمینه لازم به نظر می‌رسد.⁽¹⁰⁾ با توجه به اهمیت مقوله اخلاق در کار حرفه‌‌ای دندانپزشکی، مطالعه حاضر با هدف بررسی نگرش نسبت به مهارت‌های اخلاقی در دندانپزشکان عمومی شهر یزد در سال 1401-1400 انجام شد.

مواد و روش‌‌ها

طرح حاضر در شورای پژوهشی دانشکده بررسی گردید و پس از تصویب و تأیید کمیته اخلاق با شناسه IR. SSU. DENTISTRY. REC. 1400. 015، فاز اجرایی مطالعه آغاز شد. این مطالعه توصیفی-مقطعی، بر روی دندانپزشکان عمومی شاغل در شهر یزد در سال1400 انجام شد. با توجه به شرایط کرونا و فعالیت کمتر واحد‌های درمانی از روش نمونه‌گیری در دسترس که یک روش غیراحتمالی در نمونه‌گیری از جامعه آماری است، استفاده گردید. حجم نمونه این مطالعه بر طبق محاسبات آماری، با اطمینان 95 درصد، با دقت 10 درصد، به تعداد 96 نفر محاسبه شد که در این مطالعه تعداد آنها به 100 نفر افزایش یافت. ابزار پژوهش پرسشنامه‌ای دو بخشی بود؛ ‌‌بخش 1): اطلاعات زمینه‌ای دندانپزشکان (جنس، سن، تحصیلات پدر و مادر، سابقه کار، محل کار، آشنایی قبلی با مهارتهای اخلاقی، شرکت در برنامه‌های آموزش مداوم مرتبط با مهارتهای اخلاقی، مطالعه فردی در زمینه مهارتهای اخلاقی)، ‌‌بخش 2) پرسشنامه‌ی شانزده سؤالی مهارتهای اخلاقی Chambers.

سئوالات این پرسشنامه در چهار‌بخش تقسیم‌بندی شده است:

1. حساسیت اخلاقی(اگاهی نسبت به شرایطی که مسئله اخلاقی وجود دارد)
2. منطق اخلاقی(تصمیم درست گرفتن در هنگام شرایط اخلاقی)
3. یکپارچگی اخلاقی(گرایش ذاتی فرد در مواجه شدن با شرایط اخلاقی)
4. شجاعت اخلاقی(شایستگی فرد در کنترل شرایط اخلاقی)

هر‌بخش چهار سئوال دارد که برای هر کدام سه گزینه تعریف شده است و تنها یک گزینه باید انتخاب شود. هر گزینه براساس انتخاب فرد صفر، یک یا دو امتیاز خواهد داشت و بالاترین امتیاز در هر‌بخش 8 در نظر گرفته شد (چهار سئوال در هر‌بخش، حداکثر امتیاز هر سئوال 2 و کمترین امتیاز هر سئوال صفر بود) لذا امتیاز کل پرسشنامه عددی بین صفر تا 32 تعریف شد. نمره دهی سئوالات بدین گونه بود که در حیطه‌های حساسیت اخلاقی و منطق اخلاقی، به گزینه‌ی اول امتیاز 2، گزینه‌ی دوم امتیاز 1 و گزینه‌ی سوم امتیاز صفر تعلق می گرفت. در حیطه‌های کمال اخلاقی و شجاعت اخلاقی، به گزینه‌ی اول امتیاز صفر، گزینه‌ی دوم امتیاز 1 و گزینه سوم امتیاز 2 تعلق
می گرفت.

روایی و پایایی نسخه فارسی این پرسشنامه در مطالعه خسروی⁽¹¹⁾ در دانشگاه علوم پزشکی تهران مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است. برای اجرای این پژوهش، ابتدا لیست اسامی دندانپزشکان عمومی شهر یزد و آدرس مکاتبه‌ی آنها از سازمان نظام پزشکی استان یزد، تهیه شد. توضیحات کامل در خصوص نوع، دلیل و اهمیت مطالعه، به دندانپزشکان ارائه شده و از آنها درخواست شد در صورت رضایت آگاهانه جهت شرکت در مطالعه پرسشنامه پژوهش را تکمیل نمایند. پرسشنامه‌ی پژوهش در سایت پرسلاین بارگذاری شده و لینک آن در گروه‌های مجازی دندانپزشکان قرار گرفت و یا به ایمیل دندانپزشکان ارسال شد. همچنین پرسشنامه به صورت حضوری با مراجعه به محل کار دندانپزشکان در اختیار آنها قرار گرفت و پس از تکمیل جمع‌آوری شد. کلیه ی اطلاعات، به صورت محرمانه حفظ شد.

داده‌ها با استفاده از پرسشنامه جمع‌آوری شد و در محیط نرم افزار SPSS 24 به کامپیوتر وارد شد. جهت تجزیه و تحلیل آماری از آزمونهای آماریt، ANOVA و تست Tukeyاستفاده گردید. سطح معنی داری آماری 05/0 در نظر گرفته شد.

یافته‌ها

در مطالعه حاضر 100 دندانپزشک عمومی شهر یزد شرکت نمودند که از این تعداد 41 نفر (41درصد) مرد و 59 نفر (59درصد) زن بودند. میانگین سنی دندانپزشکان 19/9±58/35 سال با دامنه سنی 69-26 سال و میانگین سابقه کار آنها 59/7±94/8 سال با دامنه تغییرات 30-1 سال بود.

میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان 40/4±06/18 از 32 نمره با دامنه‌ی تغییرات 10 تا 32 بود. به عبارت دیگر میانگین درصد کل مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان 4/56 درصد بود. میانگین نمره حیطه‌های حساسیت اخلاقی، شجاعت اخلاقی، کمال اخلاقی و منطق اخلاقی به ترتیب 61/1±68/5، 58/1±30/5، 59/1±91/3 و 87/1±3 از 8 نمره بود (جدول1).

میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان و حیطه‌های چهارگانه‌ی آن در جدول 2 آمده است. نتایج آزمون t نشان داد مهارت اخلاقی دندانپزشکان و حیطه‌های آن برحسب جنسیت، گروه سنی و سابقه کار دندانپزشکی وجود نداشت(05/0<P)، میانگین نمره مهارت های اخلاقی در دندانپزشکان که تحصیلات پدرانشان زیر دیپلم / دیپلم بود، از افرادی که تحصیلات پدرانشان بیسواد/ابتدایی و یا دانشگاهی بود،پایین تر بود. اما با توجه به نتایج آزمون آماری ANOVA این اختلاف معنی دار نبود(462/0P=)، تفاوت آماری معنی داری در سه حیطه حساسیت اخلاقی، منطق اخلاقی و کمال اخلاقی در بین این سه گروه مشاهده نشد(05/0<P). اما میانگین نمره شجاعت اخلاقی بین این سه گروه از نظر آماری معنی دار بود (005/0=P). نتایج آزمون Tukey در مقایسه‌ی دو به دوی گروه‌ها نشان داد میانگین نمره حیطه شجاعت اخلاقی در افرادی که سطح تحصیلات پدرانشان بیسواد/ابتدایی بود بطور معنی داری کمتر از افراد با سطح تحصیلات پدر زیردیپلم/دیپلم (007/0=P) و دانشگاهی (047/0=P) بود. ارتباط میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان و حیطه‌های آن برحسب تحصیلات مادرانشان از نظر آماری معنی دار نبود(05/0<P).

جدول1: میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی و حیطه‌های چهارگانه آن در دندانپزشکان مورد بررسی

میانگین نمره نگرش دندانپزشکان نسبت به مهارت‌های اخلاقی در افرادی که تحصیلات مادرانشان دانشگاهی بود از افرادی که سطح تحصیلات مادرانشان بیسواد/ابتدایی و یا زیردیپلم/دیپلم بود، بالاتر بود. براساس نتایج آزمون آماری ANOVA این تفاوت از نظر آماری معنی دار نبود(533/0<P)، همچنین تفاوت آماری معنی داری در میانگین نمره حیطه‌های مهارت‌های اخلاقی بین این سه گروه مشاهده نشد(05/0<P).

نمره نگرش نسبت به مهارت‌های اخلاقی در دندانپزشکانی که فقط در مطب کار می‌کردند، از دندانپزشکانی که در کلینیک و یا مطب و کلینیک هردو کار می‌کردند، بیشتر بود. اما با توجه به نتایج آزمون آماری ANOVA این اختلاف از نظر آماری معنی دار نبود(058/0=P)، تفاوت آماری معنی داری در سه حیطه حساسیت اخلاقی، منطق اخلاقی و کمال اخلاقی در بین این سه گروه مشاهده نشد(05/0<P). اما تفاوت میانگین نمره شجاعت اخلاقی آنها از نظر آماری معنی دار بود(037/0=P). نتایج آزمون Tukey در مقایسه‌ی دو به دوی گروه‌ها نشان داد میانگین نمره حیطه شجاعت اخلاقی در افرادی که فقط در مطب کار می‌کردند بطور معنی داری بیشتر از دندانپزشکانی بود که در کلینیک (031/0=P) و یا کلینیک و مطب، هر دو (024/0=P) کار می‌کردند.

69 درصد از دندانپزشکان شرکت کننده در این پژوهش گزارش نمودند که در برنامه‌های آموزش مداوم مرتبط با مهارتهای اخلاقی شرکت نموده‌اند و 60 درصد اعلام نمودند که مطالعه فردی در زمینه مهارتهای اخلاقی داشته‌اند. میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان در افرادی که در برنامه‌های آموزش مداوم مرتبط شرکت کرده بودند(43/4±39/18)، بالاتر از افرادی بود که در این برنامه‌ها (30/4±27/17) شرکت ننموده بودند، اما براساس نتایج آزمون t این تفاوت از نظر آماری معنی دار نبود(272/0=P). در بین حیطه‌های مهارت اخلاقی تنها تفاوت در حیطه‌ی منطق اخلاقی بین دو گروه معنی دار بود(018/0=P).

میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان در افرادی که مطالعه فردی در زمینه مهارتهای اخلاقی (72/4±72/18) داشتند، بالاتر از افرادی بود که در این زمینه مطالعه نداشتند (73/3±08/17)، اما براساس نتایج آزمون  tاین تفاوت از نظر آماری معنی دار نبود (084/0=P). نتایج این آزمون نشان داد تفاوت در حیطه‌های حساسیت اخلاقی (020/0=P) و منطق اخلاقی (013/0=P) بین دو گروه معنی دار بود.

همانطور که در جدول 4 مشهود است، تخمین نمره مهارت‌های اخلاقی در دندانپزشکان مورد بررسی از روی سن، جنس و سابقه کار به وسیله رگرسیون خطی برآورد شد و نتیجه این که مدل با (05/0<P) معنی دار نبود، از این رو می‌توان نتیجه گرفت، متغیرهای مذکور نمی‌توانند به طور همزمان بر متغیر مهارت‌های اخلاقی اثرگذار باشند.

جدول2: میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی و حیطه‌های چهارگانه آن بر حسب مشخصات دموگرافیک دندانپزشکان مورد بررسی

جدول3: میانگین نمره مهارت‌های اخلاقی و حیطه‌های چهارگانه آن بر حسب آموزش و مطالعه مهارتهای اخلاقی

جدول4: نتایج مدل رگرسیون خطی برای متغیر مهارت‌های اخلاقی

بحث

در مطالعه حاضر، میانگین نمره حیطه‌‌های حساسیت اخلاقی، شجاعت اخلاقی، کمال اخلاقی و منطق اخلاقی به ترتیب 68/5، 30/5، 91/3 و 3 از 8 نمره بود. در مطالعه Yazdaniو همکاران⁽¹²⁾ میانگین نمره به دست آمده از حیطه‌های منطق، شجاعت، کمال و حساسیت به ترتیب 71/5، 50/4، 11/4 و 96/2 از 8 نمره بود. در مطالعه Vardian-Tehrani و Bazmi⁽¹³⁾ میانگین نمره حیطه‌های منطق، شجاعت، کمال و حساسیت به ترتیب 40/15، 62/13، 78/5 و 87/3 از 20 نمره بود. این تفاوت در نتایج مطالعات را می‌توان به خصوصیات افراد شرکت کننده در مطالعه نسبت داد. اما نمره‌ی کل مهارت‌های اخلاقی در هر سه مطالعه در حد متوسط بود، در مطالعه حاضر میانگین درصد کل مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان، 4/56 درصد (06/18 از 32 نمره ) بود. مطالعه Yazdaniو همکاران⁽¹²⁾ بر روی 384 دندانپزشک عمومی شرکت کننده در کنگره‌های ملی در سال 2016 انجام گردید. ابزار مورد استفاده مشابه مطالعه حاضر فرم 16 سئوالی Chambers بود، میانگین درصد کل نمره دندانپزشکان در این مطالعه 54 درصد بود. نتایج مطالعه Vardian-Tehrani و Bazmi⁽¹³⁾ با استفاده از پرسشنامه 40 سئوالی Chambers نشان داد میانگین درصد کل مهارت‌های اخلاقی دندانپزشکان 35/48 درصد (68/38 از 80 نمره) بود. علت حد متوسط مهارتهای اخلاقی در دندانپزشکان را می‌توان به عدم آموزش مقوله‌‌های مرتبط با مهارتهای اخلاقی در دوره آموزشی دندانپزشکی و نبود سرفصل‌های مرتبط در کوریکولوم نسبت داد. دوره دانشجویی بهترین زمان برای یادگیری اصول و شیوه به کار بردن اخلاق حرفه‌ای می‌باشد. از این رو آموزش کاربردی اصول اخلاقی در این دوره ضروری به نظر می‌رسد.⁽¹⁴⁾

بر اساس مطالعات انجام گرفته عوامل مؤثر بر رفتار و مهارتهای اخلاقی در سه سطح کلان، میانی و خرد قابل بررسی می‌باشد.⁽¹⁵⁾ سطح کلان شامل عوامل فرهنگی، اقتصادی و عوامل قانونی شامل قوانین مصوب و لازم الاجرا در بستر جامعه است.⁽¹⁶⁾ سطح میانی مشتمل بر عوامل مرتبط با سازمان و محیط آموزشی می‌باشد. در این سطح از طریق سیاست‌ها، ساختار سازمانی، سیستم ارزیابی عملکرد، نظام پاداش و کدهای اخلاقی و منشور اخلاقی تعریف شده می‌توان تأثیرات زیادی در ارتقای رفتار اخلاقی و حرفه‌ای ایجاد نمود.⁽¹⁷⁾ در سطح خرد عوامل فردی مؤثر بر اخلاق شامل نگرش به اخلاق، خود کنترلی، شخصیت، تأثیر خانواده و والدین، مسوولیت‌پذیری ارزشها و باورها و... مؤثر می‌باشد.⁽¹⁶⁾ با توجه به مطالب ذکر شده و توجه به این نکته که اخلاقی زیستن شرایط و زمینه‌های مناسب خود را می‌طلبد و فراهم نبودن این زمینه‌ها مانعی بر سر راه رفتار و عملکرد اخلاقی می‌شود می‌توان نتیجه گرفت که بستر و شکل گیری مهارتهای اخلاقی در افراد از قبل از ورود به محیط آموزش آغاز شده و تحت تأثیر محیط آموزشی، سازمانها و جامعه شکل گرفته و توسعه می‌یابد. از اینرو در بررسی جامع و کامل از عوامل مؤثر بر رفتار و مهارتهای اخلاقی باید سیر تحول اجتماعی فرد در بستر جامعه و عوامل مؤثر در این مسیر به دقت مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

در مطالعه حاضر ارتباط آماری معنی داری بین سن و سابقه کار دندانپزشکان با میانگین نمره مهارتهای اخلاقی و حیطه‌های آن مشاهده نشد. اما با توجه به همبستگی مثبت بین نمره مهارت اخلاقی و چهار حیطه‌ی منطق، کمال، حساسیت و شجاعت اخلاقی با سن و سابقه کار دندانپزشکان می‌توان گفت با افزایش سن و سابقه کار مهارتهای اخلاقی دندانپزشکان در این حیطه‌ها افزایش یافته است. در راستای مطالعه حاضر، در مطالعه Chambers و همکاران⁽¹⁸⁾ نیز با افزایش سن شرکت کنندگان، سطح معیارهای اخلاقی و چهار حیطه‌ی آن افزایش یافت. در مطالعه Al Zain و همکاران⁽¹⁹⁾ نمرات دانشجویان سال بالایی بطور معناداری بیشتر از دانشجویان سال اول بود و در مطالعه خسروی و همکاران⁽¹¹⁾ دانشجویان سال آخر دندانپزشکی در تمام حیطه‌های مهارت اخلاقی به جز کمال اخلاقی نمرات بالاتری را نسبت به دانشجویان سال اول و سوم کسب نمودند، هر چند این تفاوت از لحاظ آماری معنی دار نبود. در مغایرت با نتایج مطالعه حاضر در مطالعه Yazdaniو همکاران⁽¹²⁾ نمرات به دست آمده در چهار حیطه اخلاقی در فارغ التحصیلان جوان‌تر بطور معنی داری بیشتر بود. به گزارش دیبایی و همکاران⁽²⁰⁾ فارغ التحصیلان رشته‌های پزشکی به علت حضور در محیط واقعی و داشتن مسئولیت اخلاقی اهمیت آگاهی از اصول اخلاقی را بیش از دانشجویان سایر رشته‌ها درک می‌کنند.

در مطالعه حاضر، تفاوت آماری معنی داری بین زنان و مردان دندانپزشک در هیچکدام از حیطه‌های مهارتهای اخلاقی مشاهده نشد. این نتیجه با نتایج مطالعه یزدانی و همکاران⁽¹²⁾ همسو بوده و با نتایج مطالعه خسروی⁽¹¹⁾ مغایر می‌باشد. در مطالعه خسروی⁽¹¹⁾ میانگین نمره دانشجویان دختر بیشتر از دانشجویان پسر بود و این تفاوت در حیطه‌های حساسیت، منطق و شجاعت اخلاقی
معنی دار بود. بر اساس نتایج این مطالعه دانشجویان دختر عملکرد اخلاقی بهتری داشتند. نتایج مطالعه You و Bebeau⁽²¹⁾ نشان داد که بجز حیطه حساسیت اخلاقی، در سایر حیطه‌ها به طور معنی داری تفاوت جنسیتی مشهود بود. با توجه به تأثیر فرهنگ و باورهای اجتماعی هر جامعه این تفاوت‌های اخلاقی قابل توجیه است. از سوی دیگر گروه مورد مطالعه در تحقیق حاضر دندانپزشکان شاغل بودند، برخلاف مطالعه خسروی⁽¹¹⁾ که بر روی دانشجویان دندانپزشکی انجام شده است.

در مطالعه حاضر میانگین نمره حیطه شجاعت اخلاقی در افرادی که میزان تحصیلات پدرانشان، زیردیپلم/دیپلم و دانشگاهی بود، بطور معنی داری بیشتر از افرادی بود که پدرانشان بیسواد بودند یا تحصیلات ابتدایی داشتند. نتایج مطالعه یزدانی و همکاران⁽¹²⁾ نشان داد که بین کمال اخلاقی و منطق اخلاقی با تحصیلات پدر ارتباط آماری معنی داری وجود دارد. برخلاف مطالعه حاضر در مطالعه خسروی⁽¹¹⁾ بین معیارهای اخلاقی و سطح تحصیلات پدر ارتباط معنی داری وجود نداشت.

شجاعت اخلاقی زمانی بروز پیدا می کند که فرد با یک چالش اخلاقی روبرو می شود. چالش اخلاقی موقعیتی است که؛ یک مسئله یا موضوع اخلاقی وجود دارد، اعمال فرد در رابطه با آن موضوع برای دیگران دارای پیامدهایی است و اراده فرد در میان است⁽²²⁾ داشتن شجاعت اخلاقی در مواجهه با چالش‌های اخلاقی می‌تواند چارچوب‌های اخلاقی را حفظ کرده و از هرج و مرج اخلاقی جلوگیری کند.⁽²³⁾

ارزیابی عملی دانشجویان در محیط بالینی، توجه بیشتر به مشکلات اخلاقی دانشجویان دندانپزشکی در محیط بالینی، بازنگری در برنامه‌های درسی آموزشی برای رسیدگی به نیازهای واقعی دانشجویان، به روز رسانی محتوای آموزشی اخلاق پزشکی، استفاده از تجربیات در زندگی شخصی و حرفه‌ای و تدریس اخلاق همراه با سناریوهای بالینی، دانشجویان را برای غلبه بر چالش‌های اخلاقی در حین کار آماده می‌سازد.⁽²⁴⁾

شجاعت اخلاقی سبب می شود فرد در برابر کارهای غیراخلاقی مقاومت و بر ترس غلبه کند و علیرغم خطرها و عواقب نامطلوبی که ممکن است عمل صحیح اخلاقی برای او داشته باشد، همچنان بر اساس اصول و ارزشهای خود عمل کند.⁽²⁵⁾ در مطالعه حاضر شجاعت اخلاقی در افرادی که فقط در مطب کار می‌کردند، بطور معنی داری بیشتر از دندانپزشکانی بود که در کلینیک و یا کلینیک و مطب، هر دو کار می‌کردند. این امر را می‌توان به خصوصیات درمانی مطب و این واقعیت که در مطب تنها کلینیسین مسئولیت حقوقی کامل را بر عهده دارد، نسبت داد. در شرایطی که مسئولیت حقوقی به طور کامل به عهده دندانپزشک می‌باشد، شجاعت اخلاقی می‌تواند پرورانده شود.⁽²⁶⁾

میانگین نمره مهارت‌‌های اخلاقی دندانپزشکان در افرادی که در برنامه‌‌های آموزش مداوم مرتبط شرکت کرده بودند بالاتر از افرادی بود که در این برنامه‌‌ها شرکت ننموده بودند، این تفاوت تنها در حیطه‌ی منطق اخلاقی از نظر آماری معنی دار بود. همچنین میانگین نمره مهارت‌‌های اخلاقی در افرادی که مطالعه فردی در زمینه اخلاق داشتند، تنها در حیطه‌‌های حساسیت اخلاقی و منطق اخلاقی
معنی دار بود. انجام مراقبت‌‌های اخلاقی نیازمند شرایطی است و مهمترین مؤلفه آن برخورداری از سطح مناسبی از منطق اخلاقی است.⁽²⁵⁾ از آنجا که منطق اخلاقی توانایی فرد در انتخاب یک راه حل از بین چندین راه حل در برابر یک معضل اخلاقی و ارائه دلایل مناسب با توجه به دانش و وجدان خویش را نشان می‌دهد، به نظر می‌‌رسد آموزش چه بصورت برگزاری دوره‌های بازآموزی و چه به صورت مطالعه فردی می‌تواند در ارتقاء این مهارت اثر گذار باشد.⁽¹³⁾

نتیجه‌گیری

بر اساس نتایج مطالعه حاضر، مهارت‌های اخلاقی در دندانپزشکان مورد بررسی، بطور کلی در سطح متوسط و در حیطه‌های منطق و کمال اخلاقی ضعیف بود. با افزایش سن و سابقه کار مهارت‌های اخلاقی ارتقا پیدا کرد. تحصیلات بالای پدران و کار در مطب خصوصی تأثیر مثبتی بر روی شجاعت اخلاقی افراد داشت. برنامه‌های آموزش مداوم و مطالعه فردی در زمینه مهارتهای اخلاقی باعث ارتقای سطح مهارت‌های اخلاقی خصوصاً منطق اخلاقی گردید. با توجه به اهمیت مقوله مهارتهای اخلاقی در کار حرفه‌ای دندانپزشکی، آموزش زودرس دانشجویان و گنجاندن مباحث مربوطه در کوریکولوم دوره دندانپزشکی عمومی و تداوم آموزش این سرفصل‌ها به دندانپزشکان تحت دوره‌های بازآموزی پیشنهاد می‌گردد.

تشکر و قدردانی

 با تقدیر و تشکر از معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی یزد و کلیه دندانپزشکانی که ما را در انجام این تحقیق یاری کردند. این مقاله برگرفته از پایان نامه جهت دریافت درجه دکترای عمومی دندانپزشکی به شماره 1173  می‌باشد.

پیوست شماره‌ی یک

دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد

دانشکده دندانپزشکی

شماره پرسشنامه:........

سن:....... سال      

جنس:  مرد£  زن £    

سابقه کار:.........

محل کار: دولتی£   خصوصی£    هر دو£  

تحصیلات پدر:  بیسواد£   ابتدایی£  زیردیپلم£    دیپلم£   دانشگاهی£                 

تحصیلات مادر: بیسواد£   ابتدایی£  زیردیپلم£    دیپلم£   دانشگاهی£                 

شرکت در برنامه‌های آموزش مداوم مرتبط با مهارتهای اخلاقی: بله£  خیر£

مطالعه فردی در زمینه مهارتهای اخلاقی: بله£  خیر£

در هر یک از موقعیت های صرفاً یک گزینه را انتخاب نمایید. جواب درست و غلط وجود ندارد

حوزه حساسیت اخلاقی

1- در کل

[ ] از نظر من تمام جوانب دندانپزشکی دارای بعد اخلاقی است

[ ] من نسبت به موضوعات اخلاقی بسیار حساسم.

[ ] وقتی موضوعات اخلاقی مشخص باشند من نقش اخلاقی خود را ایفا می‌کنم

2- کیفیت در روش‌های درمانی دندانپزشکی

[ ] یک موضوع اخلاقی است

[ ] وقتی یک موضوع اخلاقی به حساب می‌آید که میانگین سطح مهارت دندانپزشک در حد حداقل استاندارد باشد و باعث بروز مشکل شود.

[ ] تنها در صورتی یک موضوع اخلاقی است که زیر استاندارد باشد.

3- یکی از همکلاسیهای شما قصد دارد در یک پروژه تحقیقاتی شرکت کند. برای این کار به ازای هر بیمار که شما برای دوستتان معرفی کنید یک مقدار پول دریافت می‌کنید در صورتی اینکار را انجام می‌دهید که:

[ ] کمیته اخلاق دانشگاه این تحقیق را تایید کند

[ ] شما به نحوی به بیماران در مورد تحقیق توضیح می‌دهید که بیماران با این کار موافقت کنند.

[ ] بررسیهای شما نشان میدهد که نتیجه تحقیق به صورت بالقوه سودمند میباشد   

4- دسترسی به درمان

[ ] کاملاً یک موضوع اخلاقی است

[ ] یک موضوع پیچیده با پاره‌ای از جنبه های اخلاقی است

[ ] یک موضوع اخلاقی نیست

حوزه استدلال اخلاقی

5 - تصمیم من در شرایط سخت و دشوار در دندانپزشکی:

[ ] بر اساس این است که بهترین نتیجه را در هر مورد بگیرم

[ ] بر اساس دقت در عملکرد دیگران در آن شرایط است

[ ] بر اساس اصول است

6- همکار شما از شما پرونده بیماری را می‌خواهد که شما درمان‌های آن بیمار را انجام داده‌اید؛ اما آن بیمار به شما یک میلیون تومان بدهکار است. شما به مریض می‌گویید که نمی‌توانید کپی پرونده را در اختیار او قرار دهید مگر اینکه مقداری از بدهکاری خود را بدهد. در نهایت شما بر خلاف این رویه تصمیم می‌گیرید (پرونده را می دهید) چون:

[ ] ممکن است عدم تحویل پرونده غیر قانونی باشد

[ ] عدم تحویل پرونده شبهه ی مهم بودن مسایل مالی را در حرفه دندانپزشکی ایجاد می‌کند

[ ] از نظر شما رسیدگی به سلامت دهان مریض از همه مهم‌تر است

7- محدود کردن درمان به افراد مورد علاقه و انجام کار درست ممکن است غیر اخلاقی باشد چون:

[ ] ممکن است سازمان‌های نظارتی شما را زیر نظر بگیرند

[ ] این یک روش معمول در جامعه شما نیست

[ ] تمام بیماران انتظار درمان کامل را از شما دارند

8- در سطح سیاست ملی یا دولتی درست‌ترین رویکرد نسبت به درمان بیمه‌ای:

[ ] رویکرد اقتصادی است. (با توجه به جریمه بیمار بدلیل عدم حضور در موعد مقرر)

[ ] یک موضوع سیاسی است بر پایه تفاهم بین انجمن دندانپزشکان و گروههای دولتی است

[ ] مربوط به توزیع عادلانه می‌گردد (مردم سهم منصفانه‌ای دریافت کنند)

حوزه کمال اخلاقی

9- من ارزش زیادی قائلم به اینکه:

[ ] شخصیت (اخلاقی) خودم را در تمام موقعیت‌ها حفظ کنم

[ ] از هر شرایط اخلاقی بیاموزم و در شرایط دیگر آن را گسترش و بسط دهم

[ ] حقوق من در هر شرایطی پایمال نشود

10- به علت اینکه دندانپزشکی دارای شرایط متضاد و اهداف مختلفی است؛ بهترین راهکار برای اجرا:

[ ] یک سیاست یکسان استاندارد برای همه شرایط می‌باشد

[ ] هماهنگی هر عمل با شرایط خاص خودش

[ ] انجام کار با توجه به انتظار دیگران از ما باشد

11- من دندانپزشکی را تحسین می‌کنم که:

[ ] همیشه اصول قانون را بالاتر از موفقیت میداند

[ ] ترکیبی از قانون و موفقیت را قبول داشته باشد

[ ] دستیابی به موفقیت را تا زمانی که اصول اخلاقی را پایمال نکند، انتخاب می‌کند.

12-دلیل اینکه من برای استاندارد‌های حرفه ای خودم ارزش قائل می‌شوم این است که:

[ ] باعث حفظ هویت و تمرکز بر روی کارم می‌شود

[ ] جایگاهم را در جامعه حرفه‌ای حفظ می‌کند

[ ] انتظارات واقع بینانه بین همکاران و بیماران ایجاد می‌کند

حوزه شجاعت اخلاقی

13- من وقتی با موردی که منصفانه به نظر می‌رسد مواجه می‌شوم:

[ ] دخالت نم یکنم چون می‌دانم نباید در کار دیگران دخالت کرد

[ ] اگر مورد کاملاً واضح باشد ممکن است بی‌پرده حرف بزنم

[ ] من خودم پیشقدم میشوم تا بفهمم مشکل چیست تا اوضاع را درست کنم

14- دو بیمار جداگانه با درمان ناقص که توسط همکار شما انجام شده است به شما مراجعه کرده‌اند. شما همکار خود را نزد بیمار بی‌اعتبار نمی‌کنید اما مایلید با همکار خود زمانی صحبت کنید که:

[ ] مطمئن شوید هیچ جای گذشتی وجود ندارد

[ ] اگر تعداد دیگری بیمار با شرایط مشابه مراجعه کنند

[ ] بلافاصله با همکار خود تماس می‌گیرید

15- شما و دوستتان درباره نحوه خدمات رسانی و پذیرش بیماران بیمه ای مدتهاست بحث می‌کنید. شما مایلید به بیماران در صورتی خدمت ارائه دهید که:

[ ] تعداد بیماران دریافت کننده خدمت به اندازه‌ای باشد که روند پایداری داشته باشد

[ ] دوستتان نیز شروع به خدمت رسانی کند

[ ] احساس می‌کنید جامعه به این ارائه خدمت نیاز دارد (نه به خاطر نتیجه‌بخش بودن)

16- بحث درباره‌ی عدم اضافه کردن فلوراید به آب آشامیدنی

[ ] نوعی وقت تلف کردن است

[ ] برای کسانی که در این زمینه دارای مهارت هستند، خوب است

[ ] یک مسئولیت حرفه‌ای است