مقدمه

یکی از جنبه های تندرستی پرداختن به سلامت دهان و دندان می باشد، اما حضور در مطب دندانپزشکی، اغلب چندان آسان و توأم با آرامش نیست.⁽¹⁾ اضطراب واکنشی هشداردهنده و طبیعی است که در انسان به صورت هیجان یا احساس پریشانی خاطر، ناامنی، تنش، بیم و هراس آشکار می‌‌شود. علائم اضطراب ممکن است به صورت فیزیکی و ادراکی باشد. از علائم فیزیکی اضطراب می‌‌توان به تعریق زیاد، ضربان سریع قلب، تهوع، سرگیجه، تنگی نفس و حرکات ناهماهنگ نام برد. همچنین علائم ادراکی شامل کاهش تمرکز، دشواری در تصمیم گیری و تفکر منطقی می‌‌باشد⁽²⁾ گاهی این اضطراب چنان با ترس و وحشت همراه می شود که با بروز رفتارهای مقابله ای در بیماران، فرصت ارائه هر نوع خدمات از سوی دندانپزشک را سلب می کند.⁽³⁾

 شدت اضطراب در بیماران ممکن است تا ابعاد ناتوان کننده ای گسترش یافته و احساس مرگ قریب الوقوع در بیمار، وی و خانواده‌اش را از هرگونه اقدام تشخیصی یا درمانی دندانپزشکی منصرف نماید.⁽⁴⁾ از سوی دیگر وقوع اضطراب در مراجعین و تکرار آن در معاینه بیماران،
می تواند کارآیی دندانپزشکان را تحت تأثیر قرار داده و موجبات کاهش اعتماد به نفس آنان را فراهم نماید. کاهش اعتماد به نفس دندانپزشک، احتمال و میزان موفقیت در درمان را کاهش می‌‌دهد.⁽⁵⁾

 اضطراب یا ترس دندانپزشکی به واکنش بیمار نسبت به استرس مرتبط با درمان دندانپزشکی اشاره دارد که محرک آن ناشناخته، مبهم و یا در حال حاضر وجود ندارد.⁽⁶⁾ اضطراب دندانپزشکی از شایعترین مشکلات دندانپزشک و بیمار است.⁽⁷⁾ بسیاری از افراد مبتلا به ترس دندانپزشکی از مشکلات عدیده‌ای همچون اختلال در خواب، سردرد‌های تنشی و احساس اعتماد به نفس پایین رنج می‌‌برند.⁽⁸⁾ ترس دندانپزشکی می‌‌تواند علت اصلی لغو قرار ملاقات دندانپزشکی باشد که در درازمدت از میزان بهداشت دهانی و کیفیت زندگی فرد می‌کاهد و اثرات مضری بر سلامت دهان و دندان او می‌گذارد. این افراد کمتر دندانپزشک را ملاقات می‌کنند بنابراین دندان‌های پوسیده و از دست رفته بیشتری دارند، علاوه بر این به دلیل بهداشت دهان پایین، وضعیت پریودنتال آنها نیز ضعیف است.^(۹و۷) عدم درمان مناسب ترس دندانپزشکی می‌تواند منجر به شکل گیری چرخه معیوب ترس دندانپزشکی شود که در نهایت به درمان‌های پیچیده دندانی ختم می‌گردد. بیمار به دلیل ترس دندانپزشکی آنقدر درمان خود را به تعویق می‌اندازد که مشکلات دندانی بسیار پیشرفت کرده و ناچار به درمان‌های علایم محور می‌شود.⁽¹⁰⁾

روش‌های غلبه بر اضطراب دندانپزشکی در دو گروه روش‌های دارویی و غیردارویی طبقه‌بندی می‌‌شوند. در بین روش‌های دارویی استفاده از داروهای آرام‌بخش  بی‌حسی عمومی، استفاده از نیتروزاکساید و در بین روش‌های غیردارویی استفاده از توضیحات کلامی، پرت کردن حواس، روش Tell-Show-Do، تشویق بیمار برای تنفس‌های عمیق و آرام و توضیح کامل روش کار توسط دندانپزشک همگی می‌‌توانند در کاهش اضطراب بیمار کمک کننده باشند.⁽¹¹⁾

 از آن جا که بیمار مضطرب نیازمند تدابیر ویژه‌ای برای موفقیت در درمان است^(14-12)، شناسایی زمینه‌های ترس و اضطراب بیماران و به کارگیری روش‌هایی جهت کنترل آن ضروری است. علی رغم اهمیت آگاهی از میزان مواجهه دندانپزشکان با بیماران مضطرب و آگاهی از تکنیکهای کنترلی بکار رفته توسط آنها،  در شهر اصفهان مطالعه جدیدی صورت نگرفته است. بنابراین هدف این مطالعه بررسی میزان مواجهه دندانپزشکان با بیماران دارای ترس و اضطراب و میزان استفاده آنان  از تکنیک‌های کنترل اضطراب  بود.

مواد و روش ها

این مطالعه از نوع مقطعی (توصیفی – تحلیلی) و حاصل نتایج طرحی با همین عنوان و کد 398494 می‌باشد که با کد IR. MUI. RESEARCH. REC. 1398. 444 در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی اصفهان مورد تایید قرار گرفته است. پیش از ورود به پرسشنامه الکترونیک، برای شرکت کنندگان اهداف مطالعه شرح داده شد و تاکید گردید که  شرکت در مطالعه داوطلبانه بوده و نیازی به درج نام و نام خانوادگی شرکت کنندگان نیست و اخذ رضایت آگاهانه از آنها صورت گرفت.

معیارهای ورود شامل دندانپزشکان شاغل در شهر اصفهان و معیار خروج پرسشنامه‌هایی بود که کامل پاسخ داده نشده بود

براساس فرمول حجم نمونه:

با احتساب درصد دندانپزشکان با مواجهه بیماران مضطرب(65%) در مطالعات مشابه⁽¹⁵⁾ و احتساب میزان دقت (d) 5،%حجم نمونه 348 نفرمحاسبه شد. با احتساب پرسشنامه‌های مخدوش ، حجم نمونه360 نفر در نظر گرفته شد. روش نمونه گیری به صورت در دسترس بود.

جهت اطلاع از فراوانی مواجه با بیماران مضطرب، آگاهی بکارگیری دندانپزشکان از روش‌های علمی و موجود درمدیریت اضطراب و ترس بیماران، پرسشنامه محقق ساخته‌ای به کار رفت که قسمت اول آن شامل اطلاعات دموگرافیک شرکت کنندگان مانند جنس، سن، سال فارغ التحصیلی، مدت زمان کار در روز و هفته  و‌بخش دوم پرسشنامه شامل دو دسته سؤال بود. دسته‌ی اول سؤالات در مورد آگاهی دندانپزشکان در شناسایی بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی و نحوه مدیریت آنها به منظور دست یابی به درمانی موفق بود. بدین صورت که عوامل اصلی که سبب اضطراب افراد می‌شود، راهکارهای کنترل و درمان اضطراب دندانپزشکی مشخص شد و برای هر کدام سوالاتی مطرح شد. گزینه‌ها بر اساس علایم مطرح شده در مقاله Armfield و همکاران⁽¹⁰⁾ و سایر متون^(۱۴و۱۱) طراحی  گردید. سوالات به گونه‌ای بود که از دندانپزشکان خواسته می‌شد در صورت مواجهه با هر یک از انواع ترس و اضطراب، نحوه مدیریت بیماران خود را مشخص کنند.  سوالات این‌بخش ۴ گزینه‌ای بودند. دسته دوم سؤالات در خصوص فروانی مواجهه با بیماران مضطرب مراجعه کننده به دندانپزشکان در گروه‌های سنی مختلف و همچنین فراوانی به کارگیری تکنیکهای رفتاری و دارویی کنترل اضطراب توسط دندان پزشکان بود. نحوه پاسخ دهی به سوالات تکنیکهای کنترل اضطراب به صورت لیکرت
 ۵ تایی ( همیشه، اغلب، گاهی، به ندرت و هرگز) بود.

جهت روایی سنجی صوری و محتوایی این پرسشنامه از روش‌های بررسی روایی صوری و روایی محتوایی استفاده شد؛ برای  بررسی کیفی روایی صوری پرسشنامه جهت تأیید روایی صوری به ۶ نفر از متخصصین، متشکل از۱ نفر متخصص روانشناسی، ۴ نفر از اساتید با تجربه  دانشکده دندانپزشکی که با بیماران مضطرب سر و کار دارند از گروه‌های دندانپزشکی کودکان و جراحی  و ۱ متخصص سلامت دهان داده شد و توضیحات، سوالات و نقص‌های موجود از نظر این گروه افراد در پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت.

بررسی روایی محتوایی به دو صورت کمی و کیفی انجام گرفت. جهت بررسی کیفی روایی محتوایی، از پنل متخصصین خواسته شد که گویه‌های مرتبط را بر اساس معیارهایی همچون قابل فهم بودن، رعایت قواعد نگارشی فارسی و تناسب با سازه مورد نظر بررسی کنند و پیشنهادات خود را به منظور افزایش روایی محتوایی پرسشنامه ارائه شده، اعلام نمایند. جهت بررسی کمی روایی محتوا،  شاخص روایی محتوایی (CVI) هر یک از گویه‌ها، از نظرات پنل متخصصین  در قالب دو معیار  مرتبط بودن و وضوح، به صورت مجزا با استفاده از طیف لیکرت ۴ قسمتی برای هر دو معیار استفاده شد.  بدین صورت که برای معیار مرتبط بودن از گزینه‌های کاملا مربوط، مربوط، نسبتاً مربوط و غیر مرتبط و برای معیار وضوح هر سوال از گزینه‌های کاملا واضح، واضح، نسبتا واضح و غیر واضح استفاده شد، سپس برای محاسبه شاخص روایی تعداد موافقت‌های اعضاء گروه با دو گزینه اول در هر معیار برای هر سوال محاسبه و عدد حاصل بر تعداد اعضاء گروه متخصصین تقسیم شد و بدین نحو شاخص روایی محتوایی هر یک از گویه‌ها تعیین گردید. سپس میانگین شاخص روایی محتوایی بر اساس میانگین نمرات شاخص روایی محتوایی همه عبارات پرسشنامه، محاسبه گردید.

برای سنجش پایایی پرسشنامه حاضر از روش
 Test re-test  استفاده شد. به این صورت که پس از اخذ رضایت نامه، پرسشنامه در اختیار ۲۰ دندانپزشک عمومی قرار گرفت و پس از دو هفته مجددا همان پرسشنامه به افراد ارائه شد و همبستگی بین نتایج Pre Test وPost Test  با استفاده از ضریب همبستگی درون طبقه ای
(Intraclass correletion coeficient) بررسی شد.

طبق محاسبات انجام شده، پس از اعمال تغییرات نگارشی و مفهومی تمامی گزینه‌ها CVI قابل قبولی کسب کردند.  نتایج پایایی سؤالات با آزمونIntraclass
correletion coeficient، ضریب همبستگی با دامنه
78/0-94/0نشان داد. پس از سنجش روایی و پایایی، پرسشنامه به صورت الکترونیکی تهیه و جهت تکمیل آنلاین در گروه دانش آموختگان دندانپزشکی دانشکده اصفهان که دارای 434 عضو می‌باشد، قرار گرفت. همچنین از دندانپزشکان خواسته شد لینک پرسشنامه را در دیگر گروه‌های دندانپزشکان عمومی شاغل در شهر اصفهان قرار دهند. فرصت تکمیل پرسشنامه تا زمان رسیدن به حد نصاب ادامه یافت. همچنین جهت یادآوری دندانپزشکان با اجازه ادمین گروه، لینک نظر خواهی به صورت پین در آمد. جمع‌آوری داده‌ها به صورت پرسشنامه آنلاین در مدت 3 ماه(اردیبهشت تا تیرماه1399) صورت گرفت. پرسشنامه نهایی شامل 20  سؤال بود که ۵ سوال در خصوص اطلاعات دموگرافیک و سابقه کار، ۵ سوال در خصوص رفتار دندانپزشکان در شرایط ایجادکننده اضطراب در محیط دندانپزشکی، ۲ سوال در خصوص توانمندی دندانپزشکان و چالش مدیریت اضطراب در بیماران، ۱ سوال در خصوص میزان مواجهه دندانپزشکان ‌بیماران مضطرب در گروه‌های سنی مختلف و در نهایت ۶ سوال در خصوص تکنیکهای کنترل اضطراب رفتاری و دارویی بود.

پس از نهایی‌سازی پرسشنامه و تکمیل توسط دندانپزشکان، داده‌های پرسشنامه وارد SPSS 22 شد و توسط آمار توصیفی و تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفت. مقایسه بین نحوه عملکرد دندانپزشکان و شاخص‌های دموگرافیک مانند جنس، از طریق مجذورکای و ارتباط سالهای  سابقه کار و فراوانی استفاده از تکنیکهای مدیریت اضطراب از طریق ضریب همبستگی محاسبه شد. در تمامی آنالیزها خطای معیار معادل ۰۵/۰ گرفته شد.

یافته ها

از 360 پرسشنامه دریافت شده، 311 پرسشنامه کامل و قابل استفاده بود. (درصد پاسخگویی معادل 3/86 درصد). خصوصیات دموگرافیک شرکت کنندگان در جدول 1 آمده است. 8/49 %(155نفر)  دندانپزشکان مرد بودند و اکثرا در گروه سنی 30-24 سال قرار داشتند(۳/۳۸ درصد معادل ۱۱۹ نفر). میانگین سن شرکت کنندگان 1/37، سال میانگین و انحراف معیار سابقه کار افراد به صورت
 3/9±3/10 (38-1 سال)، میانگین و انحراف معیار تعداد روز کاری در هفته 1/1±5 (7-2 روز)، میانگین و انحراف معیار ساعت کاری در روز6/1±9/5 (12-1 ساعت در روز) بود.

میانگین درصد مواجهه با بیماران مضطرب در هرگروه سنی بر اساس اذعان دندانپزشکان و به تفکیک جنس دندانپزشکان در جدول 2 آمده است.

جدول1: توزیع فراوانی مشخصات دموگرافیک دندانپزشکان

نمودار1: توزیع فراوانی نسبی مواجهه دندانپزشکان با بیماران در گروه‌های سنی مختلف با سطوح مختلف اضطراب

جدول2: میانگین و انحراف معیار درصد مواجهه با بیماران مضطرب مراجعه کننده در هرگروه سنی به اذعان دندانپزشکان

بر اساس نتایج تقریبا یک چهارم بیماران در رده‌های سنی نوجوانان، بالغین جوان و بالغین میان سال مبتلا به اضطراب دندانپزشکی بودند و حدود نیمی از کودکان
 12-6 سال از اضطراب دندانپزشکی رنج می‌بردند(۲۹/۴۵).  با لحاظ نقطه تمایز در فراوانی افراد مضطرب، به صورت
30-0 % فراوانی پایین، 60-31 % متوسط، بالای 61 % به صورت فراوانی بالا افراد تقسیم‌بندی شدند و نتایج در نمودار 1 آمده است.

8/63 % کودکان 12-6 سال، 6/26 % نوجوانان 19-13 سال، 5/20% بالغین 35-20 سال و 7/25 % بالغین 64-36 سال و1/7 % سالمندان بالای 65 سال مراجعه کننده به آنها دارای فراوانی متوسط تا بالا از نظر اضطراب بودند. بر اساس نتایج، دندانپزشکان خانم به طور معنی داری درصد مواجهه با بیماران مضطرب در گروه‌های سنی 12-6 سال و 19-13 سال را بالاتر گزارش کردند. فراوانی پاسخ‌ها به سؤال ارزیابی چگونگی فرآیند درمان بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی بر اساس نتایج، 26 % (معادل ۸۱ نفر)، این عمل را دشوار و نزدیک 40 % (۱۲۴ نفر)  آن را چالشی مثبت تلقی کردند.

فراوانی پاسخ‌ها به مدیریت بیمارانی که از صدای توربین، هندپیس، درد مرتبط با درمان دندانی می‌ترسیدند نشان داد، در بیشتر موارد (1/43% معادل 134 نفر)، به بیمار گوشزد می‌کردند که ترس شما مورد خاصی نیست، پس از آن 9/28% (معادل ۸۹ نفر)، اذعان داشتند که فرد را به تدریج در معرض محرک قرار می‌دهند  و 3/27 % (معادل ۸۴ نفر)، اذعان داشتند که بیمار را تشویق به استفاده از داروهای آرام‌بخش می‌کردند و کمتر از 1 درصد بیمار را به روانپزشک ارجاع می دادند.

در پاسخ به چگونگی مدیریت بیمارانی که ادعا می‌کردند از بی‌حسی موضعی می‌ترسیدند، بیشتر دندانپزشکان به بیمار گفتند مشکل خاصی نیست (6/47 % معادل148 نفر)، در حالی که درصد کمی (3/10 % معادل 32 نفر)، اندکی از ماده بی‌حسی را تزریق و 3/18 %
( 57 نفر)، پس از اخذ تاریخچه پزشکی بیمار را، به متخصص آلرژی ارجاع می دادند. بیشتر دندانپزشکان افرادی را که ادعا می‌کردند قادر به تحمل رابردم یا ابزار دیگر در دهان نیستند را به استفاده از فنون آرام‌بخش تشویق می کردند (1/52% معادل 162 نفر)، در حالی که
 (2/31 % معادل 97 نفر )، بدون هیچ توضیحی از وسیله استفاده می کردند و4/8 % (معادل ۲۶ نفر)، از درمان بیمار اجتناب می کردند و او را به دیگر همکاران ارجاع می دادند.

فراوانی پاسخ افراد به سوال چگونگی مدیریت بیمارانی که نمی‌توانند عامل اضطراب خود را مشخص کنند و تمامی درمان‌های دندانپزشکی را اضطراب آور می‌دانند نشان داد بیشتر افراد (6/37 % معادل 117 نفر) اطمینان بیمار را جلب می کردند و تقریبا تعداد مشابهی از فنون آرام‌بخش برای کنترل بیمار استفاده می کردند و یا او را به تدریج در معرض درمان‌های دندان پزشکی قرار می دادند. با توجه پاسخ در خصوص جلب اعتماد بیمارانی که از دندانپزشک قبلی خود شاکی هستند، تمامی مراحل فرایند درمان را برای بیماران توضیح می دادند (9/38 % معادل 121 نفر ) در حالی که تعداد کمی به بیماران پیشنهاد می دادند که  طرح درمان پیشنهادی را به سایر همکاران ارایه دهند و 3/10 % (معادل ۳۲ نفر) افراد از درمان بیمار اجتناب می کردند و او را به دیگر همکاران ارجاع می دادند. با توجه نتایج، 48 % (معادل 149 نفر) دندانپزشکان توانمندی خود را در درمان بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی، متوسط یا نسبتا ضعیف گزارش کردند.

فراوانی استفاده از تکنیک‌های مختلف کنترل اضطراب در بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی در جدول۳ آمده است.

با توجه به نتایج اغلب دندانپزشکان از تکنیک‌های پرت کردن حواس و Tell – Show – Do، برای مدیریت بیماران مضطرب استفاده می‌کردند، در حالی که گاهی از تکنیک‌های شناختی رفتاری، آرام‌سازی عضلات و تجویز داروهای آرام‌بخش استفاده می‌کردند. تعداد کمی از دندانپزشکان از نیتروزاکساید و هیپنوتراپی برای درمان بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی استفاده می کردند.

برای مقایسه روش‌های شناختی رفتاری در کنترل اضطراب دندانپزشکی بر اساس جنس، آزمون مجذور کای نشان داد اختلاف معنی داری  وجود دارد (001/0P<). تقریبا 28% آقایان در مقایسه با16% خانم‌ها همیشه یا اغلب از این تکنیک استفاده می‌کردند. بررسی ارتباط بین تکنیک آرام‌سازی عضلات و جنس با آزمون مجذورکای نشان داد به طور معناداری (001/0P<) استفاده از این تکنیک در آقایان بیشتر از خانم‌ها بوده است(6/22% در مقایسه با 5/13% ). همچنین ارتباط معناداری بین سابقه تجویز دارو و جنس دیده شد(001/0P<). تجویز دارو در خانم‌ها کمتر بود، به طوری که 64% خانم‌ها‌ در مقایسه با 31% آقایان ذکر کردند که هرگز یا به ندرت از دارو برای آرام بخشی استفاده می‌کردند. روند مشابهی در استفاده از نیتروزاکساید حین کار نیز دیده شد. 91% خانم‌ها در مقایسه با 86% آقایان به ندرت یا هرگز از نیتروزاکساید استفاده می کردند. تفاوت معنی داری در استفاده از تکنیک هیپنوتراپی بر اساس جنس دیده نشد. فراوانی به کار گیری روش‌های کنترل اضطراب نشان داد، به طور معنی داری خانم‌ها بیشتر از تکنیک در معرض محرک قراردهی آرام با محرک و آقایان بیشتر از تکنیک اظهار اینکه ترس شما بی‌مورد است، استفاده می‌کردند (001/0P<). همچنین در خصوص بیمارانی که تحمل رابردم برایشان مشکل است، به طور معنی داری تفاوت الگوی رفتاری دیده شد، به طوری که آقایان اکثرا می‌‌گفتند مشکلی نیست وخانم‌ها بیشتر از تکنیک فنون آرام‌بخش استفاده می‌‌کردند (001/0P<). در خصوص ارزیابی توانمندی افراد در کنترل بیماران مضطرب بر اساس جنسیت، اختلاف معنی داری دیده نشد. 5/46% آقایان در مقایسه با 7/57% خانم‌ها توانمندی خود را نسبتاً یا بسیار خوب ارزیابی کردند.

ارتباط سابقه کار با به کارگیری تکنیک‌های کنترل اضطراب در جدول۴ آمده است. با افزایش سابقه کار به طور معنی داری به کارگیری تکنیک‌های مدیریت اضطراب افزایش یافته بود(خصوصا تجویز داروهای آرام‌بخش، اما تکنیک Tell - Show – do کاهش یافته بود. در خصوص بیماران مضطرب از محرک‌های خاص مانند صدای توربین، هندپیس و درد مرتبط با درمان دندانی، به طور معناداری با افزایش سابقه کار، اظهار اینکه ترس بیمار بی‌مورد است بیشتر شده بود، در حالی که در گروه با سابقه زیر 10 سال بیشترین تکنیک مورد استفاده این بود که به "تدریج فرد را در معرض محرک قرار می‌دهم". در خصوص ادعای بیمار در مورد حساسیت به ماده بی‌حسی نیز به طور معناداری تفاوت در الگوی رفتاری دیده شد. درکل بیشترین راهکار استفاده شده در افراد با سوابق کاری متفاوت، اذعان بی‌مورد بودن ترس بیمار بود. بیشترین فراوانی تست ماده بی‌حسی و ارجاع به متخصص آلرژی در افراد با سابقه کاری کمتر از 10 سال دیده شد(001/0P<). سایر الگوهای رفتاری اختلاف معناداری نشان ندادند.

جدول 3: توزیع فراوانی و درصد کاربرد تکنیک‌های مختلف مدیریت رفتاری و درمانیدر درمان بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی

جدول۴: ارتباط سابقه کار با به کارگیری تکنیک‌های کنترل اضطراب

بحث

اضطراب دندانپزشکی در بین بیماران مشکل شایعی است. شیوع اضطراب دندانپزشکی در آمریکا 80%، در عربستان 6/47 % و در اتیوپی 1/42 % گزارش شده
است^(۱۷-۱۵) در ایران نیز 8/55% بیماران دانشگاه
علوم پزشکی اصفهان از اضطراب دندانپزشکی رنج می‌‌بردند.⁽²⁰⁾ هرچند میزان تخمین دندانپزشکان از شیوع اضطراب در بیماران ظاهراً با آمار واقعی جامعه متفاوت است.Strom و همکاران⁽¹⁸⁾ در مطالعه‌ای به بررسی نگرش دندانپزشکان نسبت به بیماران مضطرب پرداخت. بر اساس نتایج آن، 65% دندانپزشکان با بیماران مضطرب برخورد داشتند. در مطالعه حاضر، 1/27 %دندانپزشکان با بیماران مضطرب برخورد داشتند که مشابه نتیجه مطالعه Uziel و همکاران⁽¹⁹⁾ است.

Hagland و همکاران ⁽²⁰⁾ در مطالعه‌ای به بررسی توانایی دندانپزشکان در ارزیابی اضطراب دندانی بیماران پرداختند و همبستگی میان میزان اضطراب دندانی ارزیابی شده به وسیله دندانپزشکان در مقایسه با این میزان در بیماران را 45/0 به دست آوردند. برمبنای یافته‌های مطالعه آنها، دندانپزشکان میزان اضطراب دندانی بیماران را بسیار کمتر از خود بیماران تخمین می‌‌زنند. همچنین رابطه معکوسی بین میزان اعتماد به نفس دندانپزشکان و توانایی آنان در ارزیابی اضطراب دندانی بیماران وجود داشت و دندانپزشکان قادر به ارزیابی میزان واقعی اضطراب دندانی بیماران نبودند. بنابراین به نظر می‌‌رسد بهترین راه برای ارزیابی صحیح اضطراب دندانپزشکی و درمان آن استفاده همزمان از بیمار و دندانپزشک است. به این صورت که برای غربالگری اولیه از بیماران خواسته شود میزان اضطراب دندانی خود را به وسیله مقیاس اضطراب دندانپزشکی ارزیابی کنند، هرگاه سطح بالایی از اضطراب دندانی دیده شد دندانپزشکان میزان اضطراب دندانی و نیاز به درمان‌های روانشناختی بیماران را بررسی و آنان را درمان کنند.

فاکتورهای مختلفی با اضطراب دندانپزشکی مرتبط‌اند. از این فاکتورها می‌‌توان به جنس و سن بیماران اشاره کرد. تقریباً در تمامی‌‌مطالعات انجام شده جنس مونث یک ریسک فاکتور برای اضطراب دندانپزشکی گزارش شده و فراوانی اضطراب دندانپزشکی به طور معنی داری در زنان بیشتر از مردان بوده است⁽¹⁷⁾. Caltabiano و همکاران⁽²¹⁾ در مطالعه‌ای تأثیر جنس و سن بیماران بر اضطراب دندانپزشکی را به وسیله مقیاس اضطراب دندانپزشکی مورد بررسی قرار داد. بر مبنای یافته‌های آن، زنان، اضطراب بیشتری نسبت به مردان داشتند(93/11 نسبت به 94/9) و جوانان بیشتر از سالمندان از اضطراب دندانپزشکی رنج می‌‌بردند(15/12 نسبت به 34/9). درمطالعه جدی و همکاران ⁽²²⁾ نیز 2/65 % زنان مبتلا به اضطراب دندانپزشکی بودند وافراد کمتر از 40 سال از اضطراب بیشتری رنج می‌‌بردند. در مطالعه حاضر نیز طبق گزارش دندانپزشکان، 8/63 % کودکان 12-6 سال، 6/26 % نوجوانان 19-13 سال، 5/20% بالغین 35-20 سال ، 7/25% بالغین 64-36 سال و1/7% سالمندان بالای 65 سال مبتلا به اضطراب دندانپزشکی متوسط تا شدید بودند. مطالعه حاضر نیز از این ادعا که بیماران جوان اضطراب بیشتری نسبت به سالمندان دارند حمایت می‌‌کند، اما متأسفانه تأثیر جنس بیماران بر اضطراب دندانپزشکی مورد بررسی قرار نگرفته است.

در مطالعه Syed و همکاران⁽²³⁾ میانگین اضطراب دندانپزشکی بیماران به وسیله مقیاس اضطراب دندانپزشکی 46/12 به دست آمد. همچنین مشخص شد زنان اضطراب بیشتری نسبت به مردان داشتند و ارتباط معناداری بین سطح اضطراب بیماران با وضعیت دندانی و نیازآنها به درمان دندانپزشکی وجود داشت، به گونه‌ای که بیماران با اضطراب متوسط تا شدید وضعیت دندانی بدتری داشتند و نیاز آنها به درمان‌های دندانپزشکی بیشتربوده است.

با توجه به شیوع قابل توجه اضطراب دندانپزشکی و تأثیر سوء آن بر وضعیت دندانی بیماران و نیازآنها به درمان دندانپزشکی، آشنایی با راهکارهای کنترل و درمان بیماران مضطرب از اهمیت بالایی برخوردار است. براساس مطالعات ⁽²⁴⁾، بهترین راهکار برای کنترل اضطراب بیمارانی که ادعا می‌‌کنند به ماده بی‌حسی حساسیت دارند، تهیه تاریخچه پزشکی کامل و ارجاع به متخصص آلرژی است. البته  بعضی مطالعات تهیه تاریخچه پزشکی کامل وارزیابی واکنش بیمار پس از تزریق اندکی از ماده بی‌حسی را پیشنهاد کردند. در مطالعه حاضر، 3/18 % دندانپزشکان پس از تهیه تاریخچه پزشکی کامل، بیمار را به متخصص آلرژی ارجاع می دادند و 3/10% آنان مقدار کمی‌‌از ماده بی‌حسی را تزریق و واکنش بیمار را بررسی می کردند.

همچنین بهترین راهکار برای کاهش اضطراب افرادی که قادر به تحمل ابزار گوناگون از جمله رابردم در دهان نمی‌‌باشند، تشویق بیمار به استفاده از فنون آرام بخشی چون تنفس از‌بینی و بلع بزاق است.^(۱۴) در مطالعه حاضر نیز 1/52% دندانپزشکان، افرادی را که ادعا می‌‌کردند قادر به تحمل رابردم یا ابزار دیگر در دهان نیستند را، به استفاده از فنون آرام‌بخش تشویق می کردند (1/52 % معادل 162 نفر). شواهد حاکی از آن است که بهترین راهکار برای کنترل اضطراب بیمارانی که نمی‌‌توانند عامل اضطراب خود را مشخص کنند و تمامی ‌‌درمان‌های دندانپزشکی را اضطراب آور قلمداد می‌‌کنند، قراردهی تدریجی فرد در معرض محرک و تشویق وی به استفاده از راهبردهای آرام‌بخش است.^(۱۴) در مطالعه حاضر، 6/28 % افراد، بیمار را به تدریج در معرض محرک قرار می دادند و او را به استفاده از فنون آرام‌بخش تشویق می کردند.

علاوه براین بهترین راهکار برای جلب اعتماد بیمارانی که به پرسنل دندانپزشکی بی‌اعتماد هستند و از دندانپزشک قبلی خود شاکی و گله‌مند هستند، توضیح تمامی مراحل فرآیند درمان و تأکید بر نقش بیمار در تصمیم نهایی برای درمان است. البته برخی مطالعات^{(۱۴و ۱۰)} ارایه طرح درمان پیشنهادی به سایر همکاران را نیز مطرح کردند. در مطالعه حاضر، 8/39 % دندانپزشکان تمامی مراحل فرآیند درمان را برای بیمار توضیح می دادند و 1/25 % آنان بر نقش بیمار در تصمیم نهایی برای درمان تاکید می کردند.

فراوانی استفاده از تکنیک‌های مختلف کنترل اضطراب در مطالعات مختلفی بررسی شده است. در مطالعه Uziel و همکاران⁽¹⁹⁾ رایج‌ترین تکنیک‌های مورد استفاده برای کنترل اضطراب بیماران، استفاده از نیتروزاکساید و تکنیک‌های رفتاری مانند پرت کردن حواس، قرار دادن تدریجی در معرض محرک و آرام بخشی بود. ⁽¹⁹⁾ استروم و همکاران ⁽¹⁸⁾ علاوه بر نگرش دندانپزشکان نسبت به بیماران مضطرب، میزان استفاده آنان از تکنیک‌های کنترل رفتاری اضطراب دندانپزشکی را نیز مورد بررسی قرار دادند. براساس یافته‌های مطالعه آنها 87% از تکنیک Tell – Show – Do، 25% روش پرت کردن حواس، 22% درمان‌های شناختی- رفتاری و 18% داروی آرام‌بخش، 2%از نیتروزاکساید و1 % هیپنوتراپی را برای کنترل بیماران مضطرب به کار بردند. فراوانی استفاده از تکنیک‌های مختلف کنترل اضطراب در مطالعه حاضر، به ترتیب،  Tell – Show – Do9/82،% پرت کردن حواس 6/71% ،تکنیک‌های شناختی رفتاری 5/22% ، آرام‌سازی عضلات 18% و تجویز داروهای آرام‌بخش
 5/4 %، استفاده از نیتروزاکساید6/1% و هیپنوتراپی 5/6% بودکه تقریبا مشابه مطالعه Strom و همکاران ⁽¹⁸⁾ است.

مطالعات ^{(26و 25)}حاکی از آن است جنس دندانپزشکان بر نگرش‌شان نسبت به بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی اثر دارد، بطوری که خانم‌ها علی رغم آن که تمایل کمتری برای درمان بیماران مضطرب دارند اما نسبت به آقایان از طیف گسترده تری از تکنیک‌های کنترل رفتاری اضطراب دندانپزشکی استفاده می‌‌کنند^(26و25). مطالعه حاضر نیز از این شواهد حمایت می‌‌کند.

شواهد دلالت بر آن دارند که دندانپزشکان با سابقه کاری کمتر، تمایل بیشتری برای به کارگیری تکنیک‌های کنترل اضطراب در درمان بیماران مبتلا به اضطراب دندانپزشکی دارند ^{(۲۵و ۱۷)} .برمبنای یافته‌های مطالعه حاضر نیز با افزایش سابقه کار افراد، استفاده از تکنیک
 Tell – Show –Do کاهش یافته حال آنکه به طور
 معنی داری تجویز داروهای آرام‌بخش تکنیک آرام‌سازی و درمان‌های شناختی رفتاری افزایش یافته است. با توجه به شواهد به نظر می‌‌رسد اضطراب دندانپزشکی و روش‌های کنترل آن در باید بیشتر در دوره‌های  آموزشی مقطع عمومی دیده شوند و افزودن واحدهایی برای مدیریت بهتر بیماران مضطرب ضروری می‌‌نماید. همچنین با توجه به آگاهی اندک دندانپزشکان فارغ التحصیل از بهترین راهکارهای کنترل بیماران مبتلا به اضطراب دندان پزشکی، نیاز به دوره‌های بازآموزی تئوری و عملی، برای افزایش توانمندی آنها در این زمینه ضروری می‌‌نماید. همچنین با توجه به اهمیت موضوع اضطراب دندانپزشکی، پیشنهاد انجام مطالعه وسیع اپیدمیولوژی برای بررسی شیوع اضطراب در دندانپزشکی در رده‌های سنی مختلف و به تفکیک جنس پیشنهاد میگردد.

عدم در نظر گرفتن سؤالی برای تفکیک جنس بیماران در برآورد شیوع اضطراب از دید دندانپزشکان می تواند از محدودیتهای طرح حاضر باشد. همچنین برآورد فراوانی نسبی مواجهه با بیماران مضطرب بر اساس خود اظهاری دندانپزشکان احتمالا خطاپذیر بوده و اگر امکان ارزیابی اضطراب بیماران به طور همزمان با پرسشنامه‌های استاندارد اضطراب دندانپزشکی فراهم بود، نتایج این‌بخش مطالعه قابل اعتماد‌تر می‌گردید. با وجو محدودیتهای کار، مطالعه حاضر از معدود مطالعاتی بوده است که به فراوانی کاربرد تکنیکهای کنترل اضطراب در دندانپزشکان در حجم نمونه نسبتا بالا پرداخته است.

نتیجه گیری

نتایج مطالعه حاضر نشان داد بیشتر دندانپزشکان بهترین راهکارهای کنترل و درمان بیماران مضطرب را نمی‌‌دانند. اغلب تکنیک‌های Tell – Show – Do، پرت کردن حواس و گاهی تکنیک‌های شناختی رفتاری و آرام‌سازی عضلات را برای مدیریت بیماران مضطرب به کار برده و فراوانی استفاده از نیتروزاکساید، تجویز داروهای آرام‌بخش و هیپنوتراپی در بیمار مبتلا به اضطراب دندانپزشکی بسیار اندک است. علاوه بر این فراوانی استفاده از تکنیک‌های کنترل رفتاری اضطراب در آقایان کمتر بود.

تشکر و قدردانی

مقاله حاضر حاصل بخشی از نتایج پایان نامه با کد 398494 در دانشکده دندانپزشکی اصفهان می‌باشد. مراتب قدردانی خود را از معاونت تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بابت حمایت مالی و اداری و دندانپزشکان شرکت کننده در طرح اعلام میداریم.