مقدمه

حفره دهان ورودی دستگاه گوارش و دستگاه تنفسی است. لایه مخاطی دهان شامل اپیتلیوم سنگفرشی است که بافت همبند عروقی را می‌پوشاند.⁽¹⁾ ضایعات دهانی شامل هر گونه تغییر غیر طبیعی و تورم در بافت دهان است که این تغییرات می‌تواند به دنبال محرک‌های موضعی در محل یا متعاقب بیماری‌های سیستمیک به وجود آیند.⁽²⁾ ضایعات مختلف حفر‌ه‌ی دهان میتوانند  مشکلات قابل‌توجهی را برای سلامت بدن به‌وجود آورند.^(4و3) سلامت دهان اهمیت خاصی درکیفیت زندگی افراد دارد. ضایعات دهانی میتواند منجربه ناراحتی، درد و تداخل با عملکرد جویدن، بلع و تکلم گردد. همچنین موجب بروز علائمی چون بوی بد و خشکی دهان می‌گردد که میتواند با فعالیتهای اجتماعی روزانه بیماران تداخل ایجاد کند.⁽⁵⁾ با آنکه بیشتر ضایعات غیر نئوپلاستیک حفره‌ی دهان محدود‌‌‌شونده و بی‌خطر هستند، برخی از ضایعات نیز پیش‌بدخیم محسوب می‌شوند و برخی دیگر از آن‌ها در صورتی که درمان نشوند ممکن است به عواقبی خطرناک و حتی مرگ منجر شوند. همچنین نئوپلاسم‌های خوش‌خیم بافت نرم دهان می‌توانند موضعا مهاجم باشند و بدخیمی‌های دهان نرخ ابتلا و مرگ و میر بالایی دارند.⁽³⁾

فراوانی ضایعات دهانی در هر جمعیتی متفاوت است.⁽⁶⁾ آگاهی نسبت به میزان فراوانی این ضایعات در یک منطقه‌ی جغرافیایی خاص، از طریق شناسایی عوامل اتیولوژیک احتمالی موجب تسهیل برنامه‌‌‌ریزی برای درمان و
استراتژی ‌های پیشگیرانه‌ی مناسب می‌شود. با توجه به اختلاف نژادی و فرهنگی در کشور ما با سایر نقاط جهان، نمی‌توان آمار ارائه‌شده در کتب مرجع را به جمعیت کشور تعمیم داد. بررسی پروفایل ضایعات دهان می‌تواند در راستای تعیین میزان فراوانی هر یک از ضایعات دهانی و فکی در جامعه و مقایسه توزیع فراوانی آن‌ها با سایر نقاط ایران و جهان کمک‌کننده باشد. Joseph و همکاران⁽⁴⁾ فراوانی، شیوع و توزیع ضایعات دهانی ذکر شده برای تشخیص هیستوپاتولوژیک در آزمایشگاه پاتولوژی دهان در دانشگاه کویت را در یک بازه 18 ساله ارزیابی کرد. او نشان داد که ضایعات مخاطی شایع‌ترین ضایعات تشخیص داده شده بودند و اکثر آنها خوش خیم بودند.

Aljazaeri و همکاران⁽¹⁾ بین سال‌های 2012 تا 2017،  مطالعه‌ای بر روی 560 بیوپسی از ضایعات دهانی موجود در آزمایشگاه‌های هیستوپاتولوژی دانشکده دندانپزشکی و بیمارستانهای بصره انجام دادند. بیشترین مکان ضایعات به ترتیب زبان، مخاط باکال و لثه بود. از طرفی 1/19 درصد را ضایعات بدخیم، 3/16 درصد ضایعات خوش خیم، 2/13 درصد کیست، 1/6 درصد ضایعات بزاقی و 9/2 درصد را ضایعات ایمونولوژیک تشکیل می‌دادند. ریانی و همکارانش⁽⁷⁾ با بررسی ضایعات دهانی افراد ساکن خانه سالمندان اظهار داشتند که بیشترین ضایعه‌ای که در این سالمندان مشاهده شد، پیگمانتاسیون (6/42 درصد) بوده و شایعترین مکان برای بروز ضایعات، لثه و ریج آلوئولار (7/31 درصد) بود.

لذا این مطالعه، به منظور تجمیع اطلاعات کلینیکی و پاتولوژی موجود در‌بخش های بیماری‌های دهان و آسیب‌شناسی دهان و تهیه پروفایل کامل ضایعات دهانی و فکی در بیماران مراجعه‌کننده به دانشکده‌ی دندان‌پزشکی یزد در طی سال‌های 1389 تا 1400 انجام شد.

مواد و روش‌ها

در این مطالعه توصیفی- مقطعی، پرونده‌ کلیه‌ی بیماران مراجعه‌کننده به دانشکده‌ی دندان‌پزشکی یزد در طی سال‌های 1389 تا 1400 موجود در ‌بخش های بیماری‌های دهان و آسیب‌شناسی دهان بررسی شد. مطالعه حاضر با کد اخلاق IR. SSU. REC. 1400. 129  مورد تصویب کمیته اخلاق منطقه ای قرار گرفته بود. اطلاعات دموگرافیک شامل سن، جنس و مشخصات بالینی ضایعات مانند نوع ضایعات، محل و سمت ضایعات در بازه زمانی 30 بهمن 1389 تا 25 اسفند 1400 جمع‌آوری شد. پرونده‌ها‌ی دارای نقص اطلاعات و همچنین پرونده‌هایی که در آن‌ بیمار عدم رضایت خود را نسبت به استفاده از اطلاعات پرونده در مطالعات تحقیقاتی ذکر کرده بودند، از مطالعه کنار گذاشته شدند. در این مطالعه در مجموع 45406 پرونده‌ی بیمار بررسی شد (44335 پرونده‌ی مربوط به‌بخش بیماری‌های دهان و 1071 پرونده‌ی مربوط به آسیب‌شناسی دهان) که بعد از حذف موارد فاقد شرایط بررسی و موارد تکراری، 15779 پرونده‌ی دارای ضایعه مورد بررسی قرار گرفتند. لازم به ذکر است، متغیرهای جنس و سن در رابطه با تعداد کل پرونده ها (مراجعین) بررسی و محاسبه گردید. لیکن از آنجاکه در برخی از مراجعین، چند ضایعه مختلف وجود داشت، لذا آمار مربوط به متغیرهای سمت و مکان ضایعه در رابطه با کل ضایعات محاسبه گردید.

به‌منظور آنکه بیماران با ضایعات مختلف از آمار حذف نشوند، کلیه پرونده‌های‌بخش های ذکر‌َشده جمع‌آوری و بررسی شد و در صورتی که ضایعه بیوپسی شده بود، تشخیص هیستوپاتولوژیک به عنوان تشخیص نهایی و قطعی و ملاک طبقه‌بندی قرار گرفت. داده‌ها پس از جمع‌آوری با استفاده از نرم‌افزار 25 SPSS و آزمون‌ آماری Chi-square (جهت مقایسه داده‌های کیفی بین زیر گروه‌ها) تحلیل شد. سطح معناداری آزمون‌ها 05/0 در نظر گرفته شد.

بررسی کلیه پرونده‌ها بدون ذکر نام و اطلاعات شخصی بیماران و به‌صورت محرمانه انجام شد. در صورتی که در پرونده هر یک از بیماران عدم تمایل آن‌ها به استفاده از اطلاعات پرونده در تحقیقات ذکر شده بود، آن پرونده از مطالعه حذف می‌شد. همچنین این مطالعه در «کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد» به شماره  IR. SSU. REC. 1400. 129 به تصویب رسید.

یافته ها

از بین مجموع 45406 پرونده‌ی بررسی شده، 15779 پرونده ‌(مربوط به هر مراجعه کننده) دارای ضایعه‌ی دهان و فک و صورت و مربوط به آسیب‌شناسی دهان بعد از حذف موارد تکراری، واجد شرایط بررسی در مطالعه بودند. از آنجا که تعداد ضایعات ثبت‌ شده در هر پرونده، از 1 تا 8 ضایعه‌ی مختلف دهان و فک و صورت متغیر بود، در مجموع 38156 ضایعه‌ در پرونده‌ها تشخیص داده شده بود که از این تعداد، 37085 ضایعه مربوط به‌بخش بیماری‌های دهان بود و 1071 مورد مربوط به پرونده‌های‌بخش آسیب‌شناسی دهان بود که براساس بررسی هیستوپاتولوژیک تشخیص داده شده بود. درصد فراوانی کلی ضایعات دهان و فک و صورت شامل ضایعات مخاط دهان، استخوان فکین و پوست صورت در جمعیت مراجعه‌کننده به دانشکده‌ِی دندان‌پزشکی یزد طی سال‌های 1389 تا 1400، 35 درصد بود.

فراوان‌ترین دسته از ضایعات در میان پرونده‌های دارای ضایعه‌ی دهان، فک و صورت، ضایعات اپی‌تلیالی بودند (9/66 درصد). درصد فراوانی ضایعات به تفکیک در نمودار1 آمده است.

نمودار 1 : توزیع فراوانی ضایعات دهان و فک و صورت در پرونده‌های بررسی شده

فراوان‌ترین دسته از ضایعات در میان پرونده‌های دارای ضایعه‌ی دهان، فک و صورت، ضایعات اپی‌تلیالی بودند (9/66 درصد)، این دسته از ضایعات شامل ضایعات اپی‌تلیوم مخاط دهان و پوست صورت بود و دربردارنده‌ی زیر گروه‌های پیگمانتاسیون (ضایعات هاپیرپیگمانته و هایپوپیگمانته) بودند. این دسته از ضایعات شامل انواع خال‌های صورت و داخل دهانی، کک و مک (Frecle)، پیگمانتاسیون فیزیولوژیک، ملاسما، ماکول ملانوتیک دهانی و ویتیلیگو، ضایعات هایپرپلاستیک خوش‌خیم (اسکار‌های صورت، هایپرکراتوز خوش‌خیم، استوماتیت نیکوتینی و هایپرپلازی سباسه)، ضایعات پیش‌بدخیم (کراتوز مرتبط با تنباکوی غیرتدخینی، لکوپلاکیا، دیسپلازی و فیبروز زیرمخاطی دهانی)، ضایعات بدخیم (سرطان سلول سنگفرشی، وروکوز کارسینوما، ملانوم بدخیم و سرطان سلول سنگفرشی پاپیلاری) و ضایعات مرتبط با HPV اپی‌تلیالی (زگیل، وروکا ولگاریس)، اسکواموس پاپیلوما و هایپرپلازی اپی‌تلیالی چندکانونی بود.

نقص‌های تکاملی با 6039 مورد (3/38 درصد)، شامل زبان شیاردار، توروس کامی، گرانول‌های فوردایس، لوکوادم، واریس‌های زیرزبانی، زبان مودار، انکیلوگلوسیا، اگزوستوز، توروس مندیبولاریس و کامیشورال لیپ پیت، ضایعات تحریکی و تومورهای بافت نرم با 3773 مورد (9/23 درصد) شامل ضایعات واکنشی (فیبروم تحریکی، آویخته‌ی فرنوم (Frenal tag) و...) و ضایعات خوش‌خیم بافت نرم (شامل بدشکلی‌های عروقی، تلانژکتازی، همانژیوم، لیپوم، نوروفیبروم، فیبرولیپوم، آنژیولیپوم، میوفیبروما، همانژیولنفانژیوما، آنژیوفیبروم نازوفارینژیال، تومور سلول گرانولر و فیبروماتوزیس لثه‌ای) و ضایعات ناشی از آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی با 3574 مورد (6/22 درصد)، شامل لینه‌آلبا، زخم تروماتیک، جویدن عادتی گونه، آمالگام تتو، ملانوز مرتبط با سیگار، لب پوسته‌پوسته (Exfoliative cheilitis) و هماتوم از لحاظ فراوانی در رده‌های بعدی قرار داشتند.

عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی با 2128 مورد (5/13 درصد)، شامل عفونت‌های باکتریایی، قارچی و ویروسی (آکنه، کاندیدیازیس، هرپس لبی، دنچر استوماتایتیس، گلوسیت لوزی‌شکل میانی زبان، شقاق گوشه لب، التهاب لوزه، هرپس داخل دهانی، اکتینومایکوزیس و توبرکلوزیس)، اختلالات آلرژیک و ایمیونولوژیک با 1922 مورد (2/12 درصد)، شامل زبان جغرافیایی، آفت و اریتم مهاجر، بیماری‌های پالپ و پری اپیکال با ‌733 مورد (4/4 درصد)، شامل آبسه، سینوس ترکت و پارولیس، کیست رادیکولار، گرانولوم پری‌اپیکال، کیست رزیجوال، Condensing osteitis و استئومیلیت و ضایعات پوستی- مخاطی با 508 مورد(2/3 درصد)، شامل لیکن پلان، واکنش لیکنوئیدی و پمفیگوس ولگاریس، پفیگوئید غشای مخاطی، لوپوس دیسکوئید و پفیگوس پارانئوپلاستیک، فراوانی کمتری داشتند.

کمترین میزان فراوانی نیز مربوط به موارد زیر بود: ناهنجاری‌های دندانی با 203 مورد (3/1 درصد) شامل فلوروزیس، هایپوپلازی، آملوژنژیس ایمپرفکتا و دندان اضافه، ضایعات ادونتوژنیک غیر التهابی با 151 مورد (1/1 درصد) شامل کیست‌های تکاملی، کیست دانتی‌ژور، ادونتوژنیک کراتوسیست (OKC)، کیست ادونتوژنیک ارتوکراتینیزه، گلندولار ادونتوژنیک سیست، لترال پریودنتال سیست و کلسیفاینگ ادونتوژنیک سیست، تومورهای ادونتوژنیک با منشا اپی‌تلیوم (آملوبلاستوما، آملوبلاستومای یونی‌سیستیک، سنترال آملوبلاستوما و ادونتوآملوبلاستوما)، تومورهای ادونتوژنیک مختلط (ادونتومای کامپلکس و کامپاند)، تومورهای ادونتوژنیک با منشا اکتومزانشیم (ادونتوژنیک  میگزوما و ادونتوژنیک  فیبروما) و ضایعات متفرقه‌ی ادونتوژنیک (فولیکول دندانی و فولیکول دندانی هایپرپلاستیک)، ضایعات غدد بزاقی با 103 مورد(7/0 درصد) شامل ضایعات خوش‌خیم بزاقی (موکوسل/رانولا، سیالوسیست، سیالادنیت مزمن، پلئو‌مورفیک آدنوما، میواپیتلیوما، مونومورفیک آدنوما و درمال سیلندروما) و تومورهای بدخیم بزاقی (موکواپیدرموئید کارسینوما وMinimally invasive carcinoma ex-pleomorphic adenoma، Polymorphus low-grade adenocarcinoma، Epithelial Myoepithelial Carcinoma و آدنوئید سیستیک کارسینوما) و ضایعات استخوانی با 72 (5/0 درصد)، شامل ضایعات فیبرواسئوس (فیبروز دیسپلازیا، سمنتواسئوس دیسپلازیا و اسیفاینگ فیبروما و اسیفاینگ فیبرومای جوانان)، تومورهای خوش‌خیم (استئوما، استئوئید استئوما و دسموپلاستیک فیبروما)، ضایعات واکنشی (CGCG و Aneurysmal bone cyst)، ضایعات التهابی استخوان فکین (استئیت مزمن و پروسه‌ی التهابی)، تومورهای بدخیم (استئوسارکوم، کندروسارکوم و tumor  Round cell) و ضایعات متفرقه‌ی استخوانی (استئواسکلروز ایدیوپاتیک، تومور باقی‌مانده، اسکار و همانژیوم داخل استخوانی).

فراوان‌ترین مکان بروز ضایعات به‌ترتیب، پوست صورت با 11503 مورد(2/30 درصد)، زبان 6198 مورد(3/16 درصد) و مخاط باکال3721 مورد(8/9 درصد) بود. لثه1599 (2/4 درصد)، کام 1327 (5/3درصد)، لب‌ها و مخاط لب 1165 (1/3 درصد) و استخوان مندیبل 349 (9/0 درصد) در رده‌های بعدی از لحاظ فراوانی قرار داشتند. کمترین میزان فراوانی نیز مربوط به مخاط آلوئولار با 186 مورد(5/0 درصد)، استخوان ماگزیلا با 175مورد (5/0 درصد) و کف دهان با40 مورد(1/0 درصد) بود. همچنین 2248 مورد(9/5 درصد) از ضایعات در سایر مکان‌ها با فراوانی کمتر شامل فرنوم لبیال و لوزه‌ها دیده شدند. برای 9597 مورد (2/25 درصد) از کل ضایعات نیز مکانی ذکر نشده بود (نمودار 2).

در میان ضایعاتی که در زبان مشاهده شده بودند، 459 ضایعه( 4/7 درصد) در سطح شکمی، 378 ضایعه (1/6 درصد) در سطح پشتی و155 ضایعه ( 5/2 درصد) در سطح طرفی دیده شده بودند و در مورد مابقی موارد (5206 ضایعه، 84 درصد) جزئیات بیشتری ذکر نشده بود. در مورد ضایعاتی که در استخوان مندیبل دیده شده بودند، 102 ضایعه ( 2/29 درصد) مربوط به خلف مندیبل و25 ضایعه ( 2/7 درصد) مربوط به قدام مندیبل بودند و 222ضایعه (6/63درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتربودند. همچنین در میان ضایعات مشاهده‌شده در استخوان ماگزیلا، 44 ضایعه ( 9/24 درصد) مربوط به قدام ماگزیلا و24 ضایعه ( 6/13 درصد) مربوط به خلف ماگزیلا بودند و 107 ضایعه (6/61 درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتر بودند.

از کل موارد مشاهده شده در لثه، 157 ضایعه (8/9 درصد )در لثه‌ی فک بالا و 157 ضایعه (8/9 درصد) در لثه فک پایین دیده شده بودند و 1285 ضایعه (5/80 درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتر بودند. از میان موارد مشاهده شده در لب‌ها و مخاط لب‌ها، 284 ضایعه (4/24 درصد) مربوط به لب پایین و 110 ضایعه (4/9 درصد) مربوط به لب بالا بودند و 771 ضایعه (2/66 درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتر بودند. ضایعات مشاهده شده در کام عمدتاً مربوط به کام سخت بودند؛ 1079 ضایعه (3/81 درصد) کام سخت، 21 ضایعه (6/1 درصد) کام نرم و 227 ضایعه (1/17 درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتر بودند. همچنین ضایعات مشاهده شده در مخاط آلوئولار عمدتا در مخاط آلوئولار فک پایین دیده شده بودند؛ 104 ضایعه (9/55 درصد) مخاط آلوئولار فک پایین، 46 ضایعه (9/24 درصد) مخاط آلوئولار فک بالا و 36 ضایعه (2/19 درصد) بدون ذکر جزئیات بیشتر بودند.

همچنین ضایعات به‌طور کلی در سمت راست فراوان‌تر از سمت چپ و میدلاین بودند؛ سمت راست 1222 ضایعه(2/3 درصد)، سمت چپ1097 ضایعه(9/2 درصد)، دوطرفه509 ضایعه (3/1درصد)، میدلاین47 ضایعه (1/0 درصد) و 35281 ضایعه (5/92درصد) بدون ذکر سمت درگیر بودند (018/0= P)(جدول 1).

نمودار 2 : توزیع فراوانی ضایعات دهان و فک و صورت در پرونده‌های بررسی شده بر حسب محل ضایعه

جدول 1 : توزیع فراوانی انواع ضایعات دهان و فک و صورت بر حسب سمت رخداد ضایعه

ضایعات به‌طور کلی در جنس مؤنث فراوانی بیشتری نسبت به جنس مذکر داشتند، 9995 ضایعه (3/63 درصد) در جنس مؤنث و 5784 ضایعه (6/36 درصد) در جنس مذکر. نسبت جنس مؤنث به مذکر برابر با 1: 7/1 بود. به‌غیر از دسته‌ی ضایعات ادونتوژنیک (0001/0= P) و ضایعات غدد بزاقی (001/0= P) که در مردان فراوانی بیشتری نسبت به زنان داشتند، دیگر دسته‌های ضایعات در زنان فراوان‌تر بودند (جدول 2).

جدول 2 : توزیع فراوانی انواع ضایعات دهان و فک و صورت بر حسب جنس

                  Chi-square test

ضایعات اپی‌تلیالی در جنس مؤنث به‌طور معناداری فراوان‌تر از جنس مذکر بودند؛ 6917 ضایعه (5/65 درصد) در جنس مؤنث و 3637 ضایعه (5/34 درصد) در جنس مذکر (0001/0= P).

بازه‌ی سنی بیماران از 4 تا 93 سال و میانگین سن آن‌ها 8/13±8/34 سال بود. ضایعات به‌طور کلی بیشترین فراوانی را در گروه سنی 20 تا  9/39 سال (3/56 درصد)، و کمترین میزان فراوانی را در گروه‌های سنی زیر 10 سال (3/1 درصد) داشتند. درصد فراوانی بروز ضایعات بر حسب گروههای سنی در جدول 3 آورده شده است.
(0001/0= P).

براساس آزمون آماری کای اسکوئر تفاوت‌های مشاهده شده در توزیع فراوانی دسته‌های ضایعات بر حسب جنس، برای دسته‌های ضایعات اپی‌تلیالی، ضایعات ادونتوژنیک، ضایعات غدد بزاقی، نقایص‌ تکاملی، عفونت‌ها و ناهنجاری‌های دندانی معنادار بود. همچنین تفاوت‌های مشاهده‌ شده در توزیع فراوانی دسته‌های ضایعات بر حسب گروه سنی (0001/0= P)، مکان و سمت (018/0= P) در بین  دسته‌ها معنادار بود. (05/0> P).

جدول 3 : توزیع فراوانی انواع ضایعات بر حسب گروه سنی

chi-square test

بحث

اطلاعات درباره‌ی فراوانی ضایعات دهانی و فکی،‌بخش مهمی از حرفه‌ی سلامت دهان را تشکیل می‌دهد و اطلاعات اپیدمیولوژیک را در مورد توزیع این ضایعات در میان جمعیت‌ها فراهم می‌کند.⁽⁸⁾

فراوانی کلی ضایعات دهان، فک و صورت در مطالعه‌ی حاضر 35 درصد بود که نزدیک به مطالعه‌ی Mathew و همکاران در هند و Mumco در ترکیه بود که در آن فراوانی ضایعات دهانی به طور کلی در معاینه خانه به خانه 765 نفر از ساکنین استانبول، 7/41 درصد گزارش شد.^(10و9) همچنین فراوانی ضایعات دهانی در مطالعه‌ی Pentenero و همکاران⁽¹¹⁾ و مطالعه‌ی Kansky و همکاران⁽¹²⁾ به‌ترتیب 25 درصد و 27 درصد ذکر شده بود، که به مطالعه حاضر نزدیک بود. با‌این حال، میزان فراوانی ضایعات دهانی در برخی دیگر از مطالعات پایین‌تر گزارش شده بود.^(15-13) تفاوت‌ در میزان فراوانی ضایعات دهانی را می‌توان به تفاوت‌های نژادی، جغرافیایی، فرهنگی و نیز تفاوت در جمعیت‌های مورد مطالعه و تفاوت در میزان و نحوه‌ی ثبت اطلاعات در مراکز مختلف در مطالعات مختلف مرتبط دانست. همچنین برخلاف بسیاری از مطالعات، در مطالعه‌ی حاضر ضایعات صورتی نیز بررسی شده بود که این مسئله را نیز می‌توان دلیلی برای بالاتر بودن میزان فراوانی ضایعات نسبت به برخی دیگر از مطالعات دانست.

در مطالعه‌ی حاضر، فراوان‌ترین محل بروز ضایعات به‌ترتیب پوست صورت، زبان و مخاط باکال بود که با مطالعه‌ی Saleh و همکاران⁽¹⁶⁾ در عربستان که در آن فراوان‌ترین مکان بروز ضایعات، زبان و مخاط باکال گزارش شد و همچنین با مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾ در پرتغال که در آن فراوان‌ترین محل بروز ضایعات به‌ترتیب مخاط لبیال، مخاط باکال و زبان گزارش شد، مشابهت داشت. همچنین در مطالعه‌ی Molania و همکاران⁽⁵⁾، زبان، مخاط باکال و کام فراوان‌ترین مکان‌های بروز ضایعات دهانی بودند. در مطالعه‌ی Fadil و Al-Essa⁽¹⁴⁾ و Shulman⁽¹⁷⁾ نیز مشابه مطالعه‌ی حاضر، مخاط باکال سومین مکان شایع بروز ضایعات دهانی گزارش شده بود.

 لبها و مخاط لبیال که در مطالعه‌ی حاضر ششمین مکان شایع بروز ضایعات بود در برخی دیگر از مطالعات همچون مطالعه‌ی Shulman⁽¹⁷⁾ و مطالعه‌ی‌ Monteiro و همکاران⁽⁸⁾، رتبه‌ی اول را از لحاظ میزان فراوانی داشت. این تفاوت را می‌توان به تفاوت در طراحی و جمعیت مورد مطالعه نسبت داد. مطالعه‌ی Shulman⁽¹⁷⁾ بر خلاف مطالعه‌ی حاضر، تنها بر روی جوانان و کودکان انجام شد و ضایعات با تشخیص هیستوپاتولوژیک در آن مورد بررسی قرار نگرفته بود. همچنین در مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾ تنها ضایعات بیوپسی‌شده بررسی شده بود. ریانی و همکارانش⁽⁷⁾ با بررسی ضایعات دهانی افراد ساکن خانه سالمندان اظهار داشتند که بیشترین ضایعه‌ای که در این سالمندان مشاهده شد، پیگمانتاسیون (6/42 درصد) و شایعترین مکان برای بروز ضایعات، لثه و ریج آلوئولار (7/31 درصد) بود که با مطالعه حاضر مغایرت داشت؛ این تفاوت را می‌توان به گروه سنی بالاتر مطالعه وی و استفاده بیشتر از دنچر کامل و پارسیل و در نتیجه ضایعات ناشی از آن بر روی لثه و ریج آلوئولار نسبت داد.

در این مطالعه، میانگین سن بیماران دارای ضایعه‌ی دهان، فک و صورت 8/13±8/34 سال بود که با مطالعه‌ی Joseph و همکاران⁽⁴⁾ در کویت مشابهت داشت (درصد 8/37) اما با مطالعه‌ی Saleh و همکاران⁽¹⁶⁾ و همچنین مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾ که در آن‌ها میانگین سن بیماران به‌ترتیب 23±8/46 و 6/18±8/47 سال ذکر شده بود، اختلاف داشت. در مطالعه‌ی حاضر میان بروز ضایعات مختلف دهانی و فکی و سن ارتباط معناداری مشاهده شد که این مسئله هم‌ راستا با دیگر مطالعات بود.^(18و17و5)

در این مطالعه‌، فراوان‌ترین گروه سنی بروز ضایعات، گروه سنی 20 تا 9/39 سال یعنی دهه‌ی سوم و چهارم زندگی بود که با نتایج مطالعه‌ِ Al-Essa و Fadil⁽¹⁴⁾ که در آن فراوان‌ترین گروه سنی بروز ضایعات، 20 تا 39 سال ذکر شده بود، مطابقت داشت. در مطالعه‌ی Joseph و همکاران⁽⁴⁾ و همچنین مطالعه‌ی قناعی و همکاران⁽¹³⁾ در شمال ایران، بیشترین فراوانی ضایعات در دهه‌ی چهارم زندگی (30 تا 40 سال) بود که می‌توان آن را تقریباً مشابه مطالعه‌ی حاضر دانست. در مطالعه‌ی Senguven و همکاران⁽¹⁹⁾ و همچنین مطالعات مشابه در ایران نیز دهه‌ی سوم تا پنجم زندگی به عنوان فراوان‌ترین سن بروز ضایعات ذکر شد.^(20و5) اما در مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾ فراوان‌ترین دهه‌ی سنی فراوانی ضایعات، دهه‌ی ششم زندگی بود؛ این تفاوت را می‌توان به این مسئله نسبت داد که مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾ بر خلاف مطالعه‌ی حاضر، بر روی بیوپسی‌های انجام‌شده در یک مرکز بیمارستانی صورت گرفته بود و احتمالا افراد مسن‌تر و یا با مشکل سیستمیک در بیمارستان بیوپسی میشدند و افراد جوانتر به صورت سرپایی تحت بیوپسی قرار می‌گرفتند.

در مطالعه‌ی حاضر، ارتباط میان بروز ضایعات دهانی و فکی و جنس برای بسیاری از ضایعات معنادار بود و به‌طور کلی ضایعات در جنس مؤنث فراوانی بیشتری داشتند، که این مسئله با نتایج دیگر مطالعات هم‌خوانی داشت. ^{(22و21و18و16و14و8)} این مسئله را می‌توان به علت‌های متفاوتی مرتبط دانست. از جمله اینکه برخی از ضایعات دهان می‌توانند تحت تاثیر افزایش هومون‌های جنسی بویژه در دوران حاملگی، بروز یا تشدید پیدا کنند. از طرفی در دوران بارداری به‌علت کاهش مراقبت‌های بهداشتی دهان ممکن است رخداد برخی از ضایعات تحریکی دهان افزایش یابد. علاوه ‌بر این، بروز بیشتر ضایعات دهانی در جنس مؤنث را می‌توان به سوگیری مراجعه نسبت داد، به‌این صورت که زنان نسبت به مردان برای بررسی مشکلات دهانی خود مراجعه بیشتری به مراکز درمانی داشته‌اند.

با این‌حال در برخی دیگر از مطالعات، فراوانی بیشتر ضایعات در جنس مذکر گزارش شده است.^(19و13) در این مطالعه، دسته‌ی ضایعات ادونتوژنیک (تومورها و کیست‌های ادونتوژنیک) در مردان فراوان‌تر از زنان بود که این مسئله با مطالعه‌ی Jones و Franklin⁽²¹⁾ همخوانی داشت. در مطالعه‌ی Monteiro و همکاران⁽⁸⁾، Kilinc و همکاران⁽²³⁾ و Tortorici و همکاران⁽²⁴⁾ به ترتیب ضایعات کیستیک، تومورهای ادونتوژنیک و کیست‌های ادونتوژنیک در مردان فراوان‌تر گزارش شده بود.

در این مطالعه فراوان‌ترین دسته از ضایعات، به‌ترتیب ضایعات اپی‌تلیالی، ضایعات تکاملی و ضایعات بافت نرم بودند. این یافته با نتایج مطالعه‌ی شهسواری و همکاران⁽²⁵⁾ که در آن فراوان‌ترین دسته‌های ضایعات به‌ترتیب ضایعات اپی‌تلیالی و ضایعات بافت نرم بود، مطابقت داشت. همچنین در مطالعه‌ی دیگری از شهسواری و همکاران⁽²⁶⁾ فراوان‌ترین دسته از ضایعات بافت نرم، ضایعات واکنشی (2/91 درصد) بود که با نتایج مطالعه‌ی ما (97 درصد) مشابهت داشت. در مطالعه‌ی شهسواری⁽²⁶⁾ فراوان‌ترین مکان بروز این ضایعات، لثه گزارش شد که در مطالعه‌ی حاضر دومین مکان شایع بروز ضایعات بافت نرم بود. ضایعات بافت نرم بیشترین فراوانی را در گروه سنی 20 تا 9/39 سال یعنی دهه‌ی سوم و چهارم زندگی داشتند، در حالی که در مطالعه‌ی شهسواری⁽²⁶⁾ این ضایعات بیشترین فراوانی را در دهه‌های چهارم تا ششم زندگی داشتند. این تفاوت را می‌توان به این مسئله نسبت داد که در مطالعه‌ی شهسواری تنها ضایعات بیوپسی‌شده بررسی شده بودند.

در مطالعه‌ی حاضر، ضایعات پوستی-مخاطی، 508 مورد (2/3 درصد) از کل پرونده‌های دارای ضایعه را تشکیل می‌دادند. شایع‌ترین این ضایعات، لیکن پلان و واکنش لیکنوئیدی دهانی بودند که بر اساس ویژگی‌های بالینی تشخیص داده شده بودند. این نتیجه با مطالعه‌ی Oivio و همکاران⁽¹⁵⁾ همسو بود که در آن فراوانی بیماری‌های لیکنوئیدی (لیکن پلان و واکنش لیکنوئیدی دهانی)، 5/3 درصد گزارش شده بود. در سایر مطالعات درصدهای کمتری گزارش شده بود.^(28و27و18) همچنین این ضایعات بیشترین فراوانی را در مخاط باکال و زبان داشتند که با نتایج مطالعه‌ی Kovac-Kovacic و Skaleric هم‌خوانی داشت.⁽²⁹⁾

در این مطالعه، 439 ضایعه (5/86درصد) از ضایعات پوستی- مخاطی به‌صورت بالینی تشخیص داده شده بودند که عمدتا شامل لیکن پلان و واکنش لیکنوئیدی دهانی بودند. فراوانی ضایعات ناشی از آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی، ضایعات آلرژیک و ایمونولوژیک به‌ترتیب با 3574 ضایعه (6/22 درصد) و 1922 (2/12 درصد) بود، در حالی که در مطالعه‌ی Haberland و همکاران⁽³⁰⁾ در آمریکا فراوانی این ضایعات به‌ترتیب 9/6 درصد و 9/16 درصد بود. این تفاوت را می‌توان به تفاوت در جمعیت مطالعه، حجم نمونه‌ی بسیار کمتر مطالعه‌ی Haberland و همکاران⁽³⁰⁾ و تفاوت‌های نژادی و فرهنگی مرتبط دانست.

در این مطالعه، فراوانی ضایعات غدد بزاقی 103 مورد (7/0 درصد) از کل پروندهای دارای ضایعه بود که به نتایج مطالعه‌ی Aljazaeri و همکاران⁽¹⁾ (1/6 درصد) و Jones و همکاران⁽²¹⁾ (1/7 درصد) نزدیک بود. در این مطالعه، ‌ بر خلاف برخی دیگر از مطالعات ضایعات غدد بزاقی در جنس مذکر شایع‌تر بودند. این مسئله را می‌توان به فراوانی بالای موکوسل در این مطالعه نسبت داد، از این نظر که موکوسل به‌عنوان یکی از شایع‌ترین ضایعات غدد بزاقی، در این مطالعه همانند برخی دیگر از مطالعات همچون مطالعه‌ی More و همکاران⁽³¹⁾، در پسران- به‌علت شیوع بالاتر تروما به لب- بیشتر از دختران مشاهده شده بود.

مشابه مطالعه سیدمجیدی و همکاران⁽³²⁾، ضایعات پالپ و پری‌اپیکال در خلف مندیبل و قدام ماگزیلا فراوان‌تر از بقیه‌ی نواحی بودند. در این مطالعه ضایعات پری‌اپیکال در زنان فراوان‌تر از مردان بودند که این مسئله با نتایج مطالعات دیگر همچون مطالعه‌ی دیهمی و همکاران⁽³³⁾ مطابقت دارد ولی با نتایج مطالعه‌ی سیدمجیدی و همکاران در تضاد بود.

در مطالعه‌ی حاضر، ضایعات ادونتوژنیک 151 مورد (1/1 درصد) از کل پروندهای دارای ضایعه و 15 درصد از پرونده‌های مربوط به بیوپسی‌‌ها را تشکیل می‌دادند. درحالی که در مطالعه‌ی Joseph⁽⁴⁾ ضایعات ادونتوژنیک 26 درصد از ضایعات بیوپسی‌شده را تشکیل می‌دادند. در این مطالعه، تومورهای ادونتوژنیک 4/5درصد از کل ضایعات بیوپسی‌شده را تشکیل می‌دادند که با نتایج مطالعه‌ی Kilinc و همکاران⁽²³⁾ (2/5 درصد) و همچنین مطالعه‌ی Ali⁽³⁴⁾ (9/4 درصد) مشابهت داشت، اما از نتایج مطالعه‌ی Saleh و همکاران⁽¹⁶⁾ (2/2 درصد) بیشتر بود. همچنین 6/9 درصد از پرونده‌های بیوپسی را کیست‌های ادونتوژنیک تشکیل می‌دادند که با نتایج مطالعه‌ی Tortorici و همکاران (4/10 درصد) مشابهت داشت.⁽²⁴⁾ در این مطالعه‌ تومور ادونتوژنیک بدخیمی مشاهده نشد که با نتایج دیگر مطالعات مبنی بر نادربودن این ضایعات مطابقت دارد.^(36-34) در این مطالعه مشابه مطالعات قبلی، کیست‌های ادونتوژنیک التهابی فراوانی بیشتری نسبت به کیست‌های ادونتوژنیک تکاملی و تومورهای ادونتوژنیک داشتند.^(38و37)

مشابه مطالعات قبلی ضایعات ادونتوژنیک و استخوانی در مندیبل فراوان‌تر از ماگزیلا و در خلف شایعتر از قدام بودند.^(34و29و23) تفاوت‌های مشاهده‌ شده در بروز ضایعات در نواحی مختلف فکین می‌تواند به تفاوت در میزان بروز پوسیدگی‌های دندانی، تفاوت در میزان حضور بقایای اپی‌تلیوم ادونتوژنیک  و تفاوت در میزان تروماهای وارده یا میزان رعایت بهداشت و مسواک‌زدن در نواحی مختلف فکین مرتبط باشد. در این مطالعه، تومورهای بدخیم فکی در گروه سنی 20 تا 9/39 سال فراوان‌تر از بقیه گروه‌های سنی بودند. این یافته با نتایج مطالعه‌ی رضوی و همکاران⁽³⁶⁾ که در آن فراوان‌ترین گروه سنی بروز تومورهای بدخیم داخل استخوانی 21 تا 35 سال گزارش شد، مشابهت داشت.

در این مطالعه ضایعات بدخیم 41/0 درصد از کل پرونده‌های دارای ضایعه و 16/6 درصد از پرونده‌های مربوط به بیوپسی‌ها را تشکیل می‌دادند. این یافته با نتیجه‌ی مطالعه‌ی Joseph و همکاران⁽⁴⁾ در کویت که در آن فراوانی ضایعات بدخیم 3/6درصد گزارش شد مشابهت داشت، اما با نتایج مطالعه‌ی Saleh و همکاران⁽¹⁶⁾ در عربستان که در آن فراوانی نئوپلاسم‌های بدخیم 8/38 درصد گزارش شد، تفاوت داشت. از آن‌جا که مطالعه‌ی ‌‌Saleh و همکاران⁽¹⁶⁾ بر روی نمونه‌های بیوپسی یک مرکز بیمارستانی انجام شده است، این تفاوت را می‌توان به تفاوت در جمعیت مورد بررسی مرتبط دانست.

بر اساس نتایج این مطالعه‌ ضایعات دهان، فک و صورت در جنس مؤنث و گروه سنی 20 تا 9/39 سال (دهه‌ی سوم و چهارم زندگی) فراوانی بیشتری داشتند. همچنین ضایعات دهانی، فک و صورت در پوست صورت، زبان و مخاط باکال فراوان‌تر از دیگر نواحی بودند. این مسئله بر لزوم توجه بیشتر دندان‌پزشکان به این نواحی در حین معاینات تاکید می‌کند. از نتایج این مطالعه می‌توان در آموزش به دانشجویان و دندان‌پزشکان، افزایش دقت تشخیص افتراقی ضایعات و همچنین انجام مطالعات بعدی بهره جست.

از مهم‌ترین نقاط قوت این مطالعه‌ می‌توان به بررسی هم‌زمان ضایعات با تشخیص بالینی و هیستوپاتولوژیک اشاره کرد که در دیگر مطالعات انجام‌شده تاکنون، کم‌ نظیر است. به‌دلیل تفاوت در دیدگاه تقسیم‌بندی‌ ضایعات و تجمیع ضایعات بالینی و پاتولوژی، این مطالعه نسبت به سایر مطالعات انجام شده از این دست برتری داشت. همچنین در این مطالعه‌ِ‌ 201 نوع ضایعه‌ی مختلف در قالب 12 گروه بررسی شدند و جهت افزایش دقت و ارزش مطالعه 5 دسته از ضایعات نیز به زیرگروه‌های خود تقسیم شدند. در این مطالعه سمت بروز ضایعات نیز بررسی شد که نسبت به مطالعات قبلی نوآوری داشت. با ‌این وجود، نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه را باید با درنظرداشتن محدودیت‌های موجود تفسیر کرد. دانشکده‌ی دندان‌پزشکی یزد به عنوان یک مرکز ارجاع بوده و بسیاری از بیماران با ضایعات دهان و فک و صورت به این مرکز ارجاع می‌شوند. لذا با توجه به این نکته، نتایج آن به کل جامعه قابل تعمیم نیست. از دیگر محدودیت‌های این مطالعه‌ می‌توان به نقص یا فقدان اطلاعات کامل بالینی و رادیوگرافیک از جمله مکان دقیق و سمت بعضی از ضایعات در پرونده‌ها اشاره کرد. این موضوع  نشان‌دهنده‌ی اهمیت ثبت کامل اطلاعات ضایعات در پرونده‌ها و همچنین لزوم الکترونیکی‌کردن پرونده‌های دانشکده‌ی دندان‌پزشکی به‌عنوان یک هدف بلندمدت جهت سهولت و دقت بیشتر در انجام مطالعات بعدی است.

نتیجه‌گیری

در بین ضایعات دهان و فک و صورت، ضایعات اپی‌تلیالی، نقص‌های تکاملی و ضایعات و تومور‌های بافت نرم فراوانترین بودند. بیشترین ضایعات در گروه سنی جوانان (دهه‌ی سوم و چهارم زندگی) و در سمت راست مشاهده شد. از نتایج مطالعه‌ی حاضر می‌توان جهت اطلاع‌رسانی به دندان‌پزشکان، پزشکان، دانشجویان و عموم مردم در مورد میزان فراوانی ضایعات و توزیع فراوانی دهان و فک و صورت و همچنین برنامه‌ریزی برای پیشگیری و درمان آن‌ها و تامین امکانات و بودجه‌های لازم در دانشکده بهره برد.

تشکر و قدردانی

بدین وسیله از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد بابت تصویب طرح تقدیر و تشکر می‌شود.