مقدمه

ویروس کرونای جدید-2 مولد نشانگان حاد و شدید تنفسی (SARS-nCoV-2)، که ویروس کووید 19 نیز نامیده می‌شود، مولد بیماری کرونا ویروس (COVID-19) بوده و به عنوان یک تهدید کننده بزرگ سلامت همگانی در جهان شناخته می‌شود. اولین موارد ابتلا در اواخر دسامبر 2019 گزارش شده است.⁽¹⁾ شیوع جهانی این ویروس، سرعت بالای گسترش و انتقال بیماری و میزان مرگ و میر قابل ملاحظه ناشی از این ویروس، موجب شد که کوید 19 به عنوان یک پاندمی و اورژانس جهانی از سوی سازمان بهداشت جهانی معرفی گردد.⁽²⁾

ترس و اضطراب ناشی از ابتلای احتمالی، مخرب بوده و می‌تواند منجر به ناهنجاری‌های روحی روانی و استرس در افراد شود. ترس و استرس با تحریک هیپوتالاموس در مغز و به دنبال آن افزایش ترشح هورمون کورتیزول از قشر غده فوق کلیه و تحریک اعصاب سمپاتیک در سراسر بدن در کوتاه مدت برای مقابله بدن با عوامل استرس‌زا سودمند است.⁽³⁾ اما اگر این ترس و استرس و پاسخ بدن یعنی افزایش سطح کورتیزول و تحریک سمپاتیک در درازمدت باقی بماند، مخرب بوده و منجر به تضعیف سیستم ایمنی و کاهش توان بدن در مبارزه با بیماری‌ها از جمله کووید 19 می‌شود.⁽⁴⁾ اضطراب در مورد ویروس کوید 19 شایع است و به نظر می‌رسد بیشتر به دلیل ناشناخته بودن و ایجاد ابهام شناختی در افراد درباره این ویروس باشد.⁽⁵⁾ ترس از ناشناخته‌ها ادراک ایمنی را در انسان کاهش می‌دهد و همواره برای بشر اضطراب‌زا بوده است.⁽⁶⁾

این روزها موضوع فشارهای ناشی از کار و زندگی در میان عامه مردم، مددکاران، متخصصان بهداشت و سایر کسانی که مسئولیت بهزیستی مردم را بر عهده دارند از موضوعات رایج می‌باشد. امروزه استرس و اضطراب، کمبود خواب و یا نداشتن خواب مناسب در طول شیفت کاری به یکی از مهم‌ترین مسائل مورد مطالعه روانشناسان، روانپزشکان و متخصصان علوم رفتاری تبدیل شده است.⁽⁷⁾ سازمان بهداشت جهانی اعلام نمود که حدود 500 میلیون نفر در دنیا مبتلا به یکی از انوع اختلالات روانی هستند که از این تعداد، حدود نیمی (200 میلیون نفر از افراد) به اختلالات خلقی مانند افسردگی و اضطراب مبتلا می‌باشند.⁽⁸⁾

اختلال در خواب یکی از تأثیرات نامطلوب نوبت کاری می‌باشد، که منظور از نوبت کاری شیفت کاری طولانی و یا شبانه می‎باشد. خواب یک فرآیند مهم فیزیولوژیک است که برای حفظ سلامت جسمانی و روانی انسان ضروری است. کمبود خواب، از عوامل اصلی خستگی ذهنی است که به نوبه خود می‌تواند خطاهای انسانی و پزشکی را افزایش دهد.⁽⁹⁾ خواب ناکافی می‌تواند باعث افزایش تحریک پذیری، ضعف تمرکز، زودرنجی و بی‌حالی شود. انجمن روانپزشکی آمریکا 4 گروه از اختلالات خواب را بر همین اساس بیان کرده‌اند. 1: اختلال در شروع و تداوم خواب و بیداری زودرس، 2: خواب آلودگی مفرط، 3: اختلال در برنامه خواب و بیداری و 4: ناهنجاری‌های خواب (پاراسومنیا). نوبت کاری از بعد فیزیولوژیک می‌تواند باعث بروز بیماری‌های قلبی عروقی، انواع سرطان، دستگاه گوارش، سندرم متابولیک، دیابت، افزایش وزن، فشارخون و غیره شود.⁽¹⁰⁾

نیروی انسانی به خصوص کادر درمان از ارکان مهم هر سازمانی به شمار می‌آید و همواره مورد تاکید صاحب نظران در مدیریت منابع انسانی بوده است. در این میان بیمارستان‌ها و سایر مراکز بهداشتی - درمانی و آموزشی - درمانی نظیر دانشکده های پزشکی و دندانپزشکی، همانند یک واحد صنعتی، متشکل از عوامل تولید از قبیل سرمایه، نیروی انسانی، تکنولوژی و مدیریت می‌باشند که برای تولید محصولی به نام حفظ، بازگشت و ارتقاء سلامت انسان گام برمی‌دارند و کادر درمانی از جمله نیروهای این مراکز می‌باشند.⁽¹¹⁾

بنابر آنچه که بیان شد می‌توان چنین نتیجه گرفت که شرایط بحرانی همه‌گیری بیماری می‌تواند باعث آثار مثبت و منفی روانی و اجتماعی شودکه به نوعی بر سلامت روان افراد جامعه تاثیر گذار است. این آثار می‌تواند در کادر درمان با توجه به افزایش حجم کاری و کاهش میزان ارتباط با خانواده در این دروان به طور جدی‌تری بروز کند.

با توجه به مطالعات انجام شده که نشان می‌‎دهد شیوع بیماری کووید19 بر کیفیت خواب، افسردگی، اضطراب و سطح استرس افراد تاثیر گذار می‌باشد و با توجه به این که کادر درمان نقش بسیار مهمی در زمینه خدمت رسانی به جامعه در زمان شیوع این بیماری دارند، حفظ سلامت آن‌ها نقش مهمی در جامعه خواهد داشت. لذا هدف از انجام این مطالعه بررسی اضطراب، استرس و اختلال خواب در اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کرونا می‌باشد، تا بتوانیم با شناسایی عوامل مؤثر بر اضطراب، استرس و اختلال خواب در جهت رفع آن‌ها برنامه ریزی‌های لازمه را داشته باشیم.

مواد و روش ها

 در این مطالعه توصیفی_تحلیلی که بعد از دریافت کد اخلاق IR.MAZUMS..REC.1400.9261 از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی-درمانی مازندران انجام شد، ارتباط اضطراب، استرس و اختلال خواب در دوران همه­گیری بیماری کووید19 در 138 نفر از اساتید و دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران بررسی شد. این تعداد شامل 23 استاد و 115 دانشجو بود.

جهت بررسی میزان اضطراب و استرس هر یک از شرکت کننده‌ها از پرسشنامه مقیاس اضطراب کووید19 (Corona Disease Anxiety Scale) استفاده شد. این پرسشنامه جهت سنجش اضطراب ناشی از شیوع ویروس کووید 19 در کشور ایران توسط علی پور و همکارانش⁽¹²⁾ تهیه و اعتبار یابی شده است. نسخه نهایی این ابزار دارای 18 گویه و 2 مؤلفه (عامل) است. گویه‌های 1 تا 9 علائم روانی و گویه‌های 10 تا 18 علائم جسمانی را می‌سنجد. این ابزار در طیف 4 درجه‌ای لیکرت (هرگز=0، گاهی اوقات=1، بیشتر اوقات=2 و همیشه=3) نمره‌گذاری می‌شود. بنابراین بیشترین و کمترین نمره‌ای که افراد پاسخ‌دهنده در این پرسشنامه کسب می‌کنند، بین 0 تا 54 است. نمرات بالا در این پرسشنامه نشان‌دهنده سطح بالاتری از اضطراب در افراد است. پایایی این ابزار با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه (919/0=α) و گاتمن برای کل پرسشنامه 922/0 به دست آمده است. جهت بررسی روایی محتوایی سوالات، پرسشنامه به پنج روانشناس با تجربه داده شد و آلفای کرونباخ در حد بالایی بود (438/0) که بیانگر انسجام درونی قابل قبول پرسشنامه بود.

جهت بررسی کیفیت خواب از پرسشنامه کیفیت خواب (PSQI-Pittsburgh Sleep Quality Index) استفاده گردید. این پرسشنامه با هدف بررسی کیفیت خواب ساخته شده و شامل 18 عبارت است. تعداد بسیاری از مطالعات انجام شده، میزان اعتبار و پایایی بالای این پرسشنامه را نشان داده‌اند.⁽¹³⁾ عنوان شده است که این پرسشنامه کیفیت خواب بد را از خوب افتراق می‌دهد. هفت مقیاس تشکیل دهنده پرسشنامه شامل کیفیت ذهنی خواب، تاخیر در به خواب رفتن، طول مدت خواب، کارایی خواب، اختلالات خواب، مصرف داروهای خواب آور و اختلال عملکرد روزانه می‌باشد. این پرسشنامه حساسیت مناسب برای تمیز آزمودنی دارای کیفیت خواب ضعیف از قوی را دارد. هریک از 7 زیر مقیاس این پرسشنامه نمره 0 تا 3 را به خود اختصاص می‌دهد؛ به طوری که، هیچ 0، ضعیف 1، متوسط 2 و شدید نمره 3 می باشد. نمره کل پرسشنامه از صفر تا 21 است. نمرات بالا نشان دهنده کیفیت خواب ضعیف است. نمره کل بزرگتر از 5 نشان دهنده این است که آزمودنی یک فرد با کیفیت خواب ضعیف است و دارای مشکلات شدید حداقل در 2 حیطه یا دارای مشکلات متوسط در بیشتر از3 حیطه می‌باشد.

از طریق ایمیل، واتساپ و یا تلگرام، پرسشنامه‌های مربوطه برای اساتید کلیه گروه ها و دانشجویان بالینی ارسال گردید و از آن‌ها خواسته شد تا پرسشنامه را تکمیل نمایند.

داده‌ها پس از جمع‌آوری وارد نرم‌افزار SPSS version 26  شد و سپس برای بررسی داده‌ها جداول توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین، انحراف معیار، کمینه و بیشینه) و برای آزمون های آماری، از آنالیز تی مستقل و آنالیز واریانس و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد.

یافته ها

در این مطالعه، 115 نفر از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری با میانگین سنی 57/1±20/23 سال در طیف سنی 21 تا 30 سال و 23 نفر از اساتید دانشکده دندانپزشکی ساری با میانگین سنی 37/4±43/38 سال در طیف سنی 30 تا 50 سال مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد، از نظر جنس دانشجویان، 68 نفر (1/59 درصد) زن و 47 نفر (9/40 درصد) مرد و از نظر جنس اساتید، 13 نفر (5/56 درصد) زن و 10 نفر (5/43 درصد) مرد بودند.

نتایج جدول 1 نشان داد، میانگین و انحراف معیار نمره کل اختلال خواب اساتید در دوران همه‌گیری کووید-19 ، 30/1±82/5 و دانشجویان 71/1±16/6 بود و اختلال خواب اساتید و دانشجویان در سطح نامناسب بوده و در صورت وجود اختلال، اختلال خواب مختصر داشته‌اند. همچنین نتایج بیانگر آن بود که مؤلفه­های کیفیت ذهنی خواب و میزان بازدهی خواب در اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی به ترتیب بیشترین و پایین­ترین میانگین را در بین مؤلفه­های اختلال خواب داشت.

میانگین و انحراف معیار نمره کل اضطراب و استرس در دوران همه‌گیری کووید-19، در اساتید 63/6±65/10 و در دانشجویان 75/5±89/7 بود و نمره کل اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان در سطح خفیف قرار داشت. هم­چنین نتایج بیانگر آن بود که مؤلفه­ علائم روانی و جسمانی اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی به ترتیب بیشترین و پایین­ترین میانگین را داشته­ است. از نظر آماری فقط متوسط متغیرهای علائم روانی و اضطراب و استرس در اساتید نسبت به دانشجویان بطور معنی داری بیشتر بود. در سایر متغیرها تفاوت معنی داری مشاهده نشد.

جدول 2، سطح بندی وضعیت اختلال خواب، اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری را نشان می­دهد. میزان شیوع اختلال خواب اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کووید19 به ترتیب 5/56 درصد (13 نفر) و 6/62 درصد (72 نفر) بود که از نظر آماری اختلاف معنی داری با یکدیگر نداشتند (584/0=P). هم­چنین نتایج بیانگر آن بود که میزان اضطراب و استرس 17 نفر (9/73 درصد) از اساتید و 109 نفر (8/94 درصد) از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کووید19 در سطح خفیف قرار داشت. تنها میزان اضطراب و استرس 6 نفر (1/26 درصد) از اساتید و 6 نفر (2/5 درصد) از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کووید19 در سطح متوسط و شدید بود. اساتید و دانشجویان از نظر اضطراب، اختلاف معنی داری با یکدیگر داشتند (001/0=P).

جدول 1 : میانگین و انحراف معیار وضعیت اختلال خواب، اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری

جدول 2 : سطح بندی وضعیت اختلال خواب، اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری

ارتباط معناداری بین میزان اضطراب و استرس با سن اساتید (23=n، 414/0=P، 18/0=R _sp[1]) و دانشجویان (115=n، 692/0=P، 037/0=R _sp[2]) در دوران همه­گیری کووید-19 وجود نداشت.

ارتباط معناداری بین میزان اضطراب و استرس با جنس اساتید و دانشجویان در دوران همه­گیری کووید-19 وجود داشت بطوری­که متوسط اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان زن نسبت به اساتید و دانشجویان مرد شدیدتر بود (به ترتیب 036/0=P و 002/0=P).

بحث

گسترش سریع کووید-19 و شدت علائمی که در افراد مبتلا به این بیماری ایجاد می شود، باعث محدودیت سیستم مراقبت های بهداشتی شده است. کادر بهداشت و درمان از جمله اساتید و دانشجویان دندانپزشکی، شانس بالاتری از در معرض خطر قرار گرفتن با بیماری را تجربه می کنند. آنها در مواجهه با حجم کاری شدید، معضلات اخلاقی را تجربه میکنند و همچنین تغییرات اجتماعی و استرس عاطفی تجربه شده توسط بیماران را کنترل میکنند.^(15و14) علاوه براین، دندانپزشکان به خاطر ساعات کاری طولانی در خطر ایمنی پایین تر قرار دارند.⁽¹⁶⁾ با توجه به این که دندانپزشکان نقش بسیار مهمی در زمینه خدمت رسانی به جامعه در زمان شیوع این بیماری دارند، حفظ سلامت آن‌ها نقش مهمی در جامعه دارد.

بر اساس نتایج بدست آمده نمره کل اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان در سطح خفیف قرار داشت. هم­چنین نتایج بیانگر آن بود که مؤلفه­ علائم روانی و جسمانی اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی به ترتیب بیشترین و پایین­ترین میانگین را داشت. از سوی دیگر میزان شیوع اختلال خواب اساتید از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کووید19 در سطح خفیف‎تری قرار داشت. تنها میزان اضطراب و استرس 1/26 درصد از اساتید و 6 نفر (2/5 درصد) از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران همه‌گیری کووید19 در سطح متوسط و شدید بود.

نتایج این مطالعه بیانگر آن بود که مؤلفه­های کیفیت ذهنی خواب و میزان بازدهی خواب در اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی به ترتیب بیشترین و پایین­ترین میانگین را در بین مؤلفه­های اختلال خواب داشته­ است. این یافته ها با نتایج مطالعه Ulrich و همکاران⁽¹⁷⁾ همخوانی دارد. Gaş و همکارانش کیفیت خواب، افسردگی، اضطراب و سطح استرس را در یک نمونه از دانشجویان دندانپزشکی ترکیه در طی همه‌گیری کوید 19 مورد بررسی قرار دادند. در این مطالعه مقطعی، 699 نفر از دانشجویان دانشکده دندانپزشکی از نظر شاخص کیفیت خواب پیتسبورگ و مقیاس استرس اضطراب افسردگی مورد مطالعه قرار گرفتند. نتایج بدست آمده از این مطالعه نشان می‌داد که میزان افسردگی و اضطراب و استرس بالاتر باعث کاهش میزان کیفیت خواب در دانشجویان شده بود. در این مطالعه میزان افسردگی ناشی از کوید نیز بررسی شده بود ولی در مطالعه حاضر به آن پرداخته نشده بود و بهتر است در مطالعات آینده به آن توجه شود. همچنین در این مطالعه میزان اضطراب و اختلال خواب در اساتید دندانپزشکی ارزیابی نشده بود، در حالی که در مطالعه حاضر این مورد و مقایسه آن با میزان اضطراب و اختلالات خواب در دانشجویان دندانپزشکی مورد بررسی قرار گرفته بود.

نتایج بدست آمده از این مطالعه نشان می‌داد که میزان اضطراب و استرس بالاتر باعث کاهش میزان کیفیت خواب در اساتید و دانشجویان شده است. می‌توان نتیجه گرفت که در طی بیماری همه گیری کوید 19، افزایش سطح اضطراب و استرس در اساتید و دانشجویان دندانپزشکی سبب می‌شود که کیفیت خواب مناسبی نداشته باشند، که این به نوبه خود می‌تواند بر عملکرد آن‌ها تاثیر گذار باشد.

طبق یافته های پژوهش حاضر، ارتباط معناداری بین میزان اضطراب و استرس با جنس اساتید و دانشجویان در دوران همه­گیری کووید19 وجود داشت. بطوری­که میانگین اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان زن نسبت به اساتید و دانشجویان مرد شدیدتر بود. نتایج مطالعه Lai و همکاران⁽¹⁹⁾ که بر روی پزشکان و پرستاران بیمارستانی در ووهان چین در طی انتشار بیماری کووید-19 انجام شد، نشان داد که خانم ها و افراد در تماس مستقیم با بیماران آلوده به کووید-19 میزان بالاتری از علائم روانشناختی ذکر شده را گزارش کرده اند. همچنین نتایج مطالعه حاضر با نتایج مطالعات Lai⁽¹⁹⁾، Rajkumar⁽²⁰⁾ و Li⁽²¹⁾ همخوانی دارد. دلایل بروز این اختلالات روانشناختی این است که اعضای خانواده نمیتوانند با عزیزانشان که در مراکز بهداشتی و درمانی فعالیت دارند در تماس باشند؛ زیرا ممکن است کارکنان مراقبتهای بهداشتی و درمانی تجربه ترس را به دلیل انتشار ویروس به اعضای خانواده خود نشان داده و نگرانی شدیدی را در مورد انتقال بیماری به اعضای خانوده خود تجربه نمایند. قرار گرفتن تحت فشار روانی و جسمی از سوی خانواده و همچنین خطر عفونت و گرفتن بیماری کوید-19، انزوا، خستگی و ... می تواند از علت های اضطراب بیشتر زنان نسبت به مردان باشد.⁽²²⁾

در مرحله گسترش سریع شیوع SARS ، مشابه دوره فعلی بیماری همه گیری کووید-19، متخصصان مراقبت های بهداشتی، احساس آسیب پذیری شدید، عدم اطمینان و تهدید برای زندگی را در کنار علائم جسمی و شناختی اضطراب گزارش کردند.⁽²³⁾ همچنین در طول همه گیری H1N1 در سال 2009، بیش از نیمی از کارمندان
مراقبت های بهداشتی در یک بیمارستان یونان، اضطراب نسبتاً زیاد و اضطراب روانی متعاقب آن را گزارش نمودند.⁽¹⁹⁾ فاجعه زیستی جدید مانند سارس، ابولا، H1N1، سندرم تنفسی خاورمیانه و کرونا ویروس با عوارض جانبی روانی بر کارکنان پزشکی، از جمله افسردگی ، اضطراب و بی خوابی همراه بوده است.⁽²⁴⁾ نتایج یک مطالعه جدید اخیرا در بین متخصصان مراقبت های بهداشتی در یک بیمارستان بیماریهای عفونی کووید-19 در چین حاکی از شیوع بالای اضطراب و اختلالات استرس در بین کادر پزشکی خط مقدم در برابر بیماران کرونا است.⁽²⁵⁾ در دوران قرنطینه کووید-19 شیوع بی کیفیتی خواب در بین دانشجویان بسیار زیاد است و در دانشجویان پرستاری با کاهش عملکرد، تغییرات رفتاری، تغییرات رژیم غذایی و حتی رفتار پرخاشگرانه به دلیل تغییر در الگوی خواب همراه بوده است، که می‎تواند بر کیفیت خواب آن‎ها تأثیر گذار باشد.⁽²⁶⁾ همچنین 30% از 1755 مورد SARS که در هنگ کنگ کشف شده بودند، کارکنان مراقبت های بهداشتی بودند.⁽²⁷⁾ به طور مشابه در مطالعه دیگری که به بررسی بیماری همه گیر SARS در سالهای 2002 تا 2003 پرداخته بود، 105 مورد از 305 مورد گزارش شده، از کارکنان مراقبت های بهداشتی بوده اند.⁽²⁸⁾ مطالعات قبلی گزارش داده اند که علائم روانشناختی مانند اضطراب بستگی به مرحله فاز اپیدمی دارد. این امر به این دلیل است که کارکنان پزشکی پس از یادگیری تدریجی بیشتر در مورد SARS و به دست آوردن تجربه بالینی غنی در معالجه و مراقبت از بیماران آلوده، ممکن است سازگاری روانشناختی را تجربه کنند.⁽²⁹⁾ بنابراین متخصصان بهداشت و درمان که با بیماری کووید-19 سروکار دارند، تحت فشارهای روحی و روانی زیادی قرار دارند و میزان بالایی از عوارض روانی را شبیه وضعیت اپیدمی SARS و H1N1 تجربه می کنند.⁽³⁰⁾ با توجه به وضیعت پاندمی بیماری کووید- 19که تمامی جنبه های مهم اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دنیا را تحت تاثیر قرار داده، بحث آثار روانشناختی از جمله میزان اضطراب این بیماری ویروسی بر روی بهداشت سلامت روان افراد در سطوح مختلف جامعه از اهمیت به سزایی برخوردار است.⁽²¹⁾ با توجه به خصوصیت بیماری زایی این ویروس، سرعت انتشار و همچنین درصد مرگ و میر ناشی از آن ممکن است این بیماری وضیعت بهداشت سلامت روان افراد در سطوح مختلف جامعه از جمله کادر درمانی و غیر درمانی را به نوعی متفاوت در معرض مخاطره قرار دهد.

بنابراین بر اساس نتایج مطالعات ارائه شده، به نظر میرسد رسیدگی و حفظ سلامت روان کارکنان مراقبتهای پزشکی بخصوص دندانپزشکان در طی مواجهه با بیماران عفونی مسری و همچنین بیماری کووید- 19 از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است . مشکلات مرتبط با سلامت روان در حال ظهور است که بر قدرت تصمیم گیری کادر مراقبت های بهداشتی و درمانی تأثیر می گذارد و ممکن است تأثیر منفی مزمن داشته باشد.⁽³¹⁾ پس صحبت کردن در مورد نگرانی های بهداشت روان برای پیشگیری و کنترل همه گیری بیماری بسیار مهم است.⁽³²⁾ برای بهبود سلامت روان در بین کادر مراقبت های بهداشتی باید با تعیین حداکثر ساعت کار و ترتیب شیفت کاری، بر مراقبت هر چه بیشتر از خود و کاهش کار بیش از حد تاکید نمود.⁽¹⁴⁾ علاوه بر این دانش در مورد عفونت، کنترل و محافظت از خود باید بین ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی درمانی بهبود بخشیده شود.⁽³³⁾

نتیجه گیری

نتایج این مطالعه حاکی از آن بود که نمره کل اضطراب و استرس اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی ساری در دوران کووید 19؛ در سطح خفیف قرار داشت. اختلال خواب اساتید و دانشجویان در سطح نامناسب بوده و در صورت وجود اختلال، اختلال خواب مختصر داشته‌اند. همچنین مؤلفه­های کیفیت ذهنی خواب و مؤلفه­ علائم روانی در اساتید و دانشجویان دانشکده دندانپزشکی از سطح ایده آلی برخورد نبودند. با در نظر گرفتن اهمیت سلامت روان در دندانپزشکان و اهمیت مقوله اضطراب و خواب مناسب در آنها و نقش مهمی که در تقویت ایمنی ایفا میکند، اقدامات ویژه ای باید برای کاهش اضطراب و بهبود خواب در میان اساتید و دانشجویان دندانپزشکی انجام شود.

تشکر و قدردانی

این مقاله برگرفته از پایان نامه با شماره 5572 ثبت گردیده است. بدینوسیله از معاونت تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی مازندران به دلیل حمایت ها و همکاری در این پایان نامه کمال تقدیر و تشکر به عمل می آید.

[1] Rsp: ضریب همبستگی اسپیرمن

[2] Rsp: ضریب همبستگی اسپیرمن