مقدمه

تحقیق و پژوهش همواره به عنوان ابزاری نیرومند در ایجاد تغییر و توسعه مورد توجه بوده است، به طوری که یکی از مهم ترین رسالت های دانشگاه های علوم پزشکی، تولید علم از طریق پژوهش است. هرگونه تصمیم تشخیصی و درمانی و مدیریتی که اتخاذ می شود بر پایه ی نتایج تحقیقات استوار است و در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم برخوردار نخواهد بود.^(3-1)

پژوهش می‌تواند جلوی بسیاری از دوباره کاری‌ها، اتلاف وقت و بودجه را بگیرد. هر قدر موضوعی بزرگتر و بااهمیت‌تر باشد نیاز به پژوهش برای تصمیم‌گیری درباره اجرای آن بیشتر است. این کار، ریسک تصمیم و اجرا را به حداقل می‌رساند. از این رو می‌توان گفت پژوهش به ویژه در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش عمده‌ای دارد. از همین روست که بسیاری، پژوهش را «حلقه مفقوده توسعه» یا «سنگ زیر بنای توسعه» می‌نامند.^(8-4)

در این میان اکثر پروژه های تحقیقاتی انجام شده در علوم پزشکی در قالب پایان نامه هستند. پایان نامه آغاز رسمی پژوهش توسط دانشجو است و پایه ای مدون برای انجام پژوهش های علمی آنان می باشد و می توان گفت که پایان نامه های پزشکی و مقالات حاصل از آن ها از مهم ترین محصولات تحقیقی می باشند. مطالعه درباره ی کیفیت پایان نامه ها و پروژه ها اصولا در سطح دنیا رایج نیست ولی برای سیستم آموزش دانشگاهی اهمیت زیادی دارد چون می تواند به بالا بردن کیفیت پایان نامه ها کمک کند.^(14-9)

پایان نامه به چند علت دارای اهمیت می باشد: نخست آنکه پایان نامه درواقع آموزش دانش، مهارت و روش شناسی تحقیق برای دانشجویان است و وجود چهارچوبی مناسب و یکنواخت برای ارایه این واحد آموزشی-پژوهشی ضروری است. از طرف دیگر هر پایان نامه به عنوان الگویی برای سایر دانشجویان قلمداد می گردد که به عنوان مرجعی در ساختار مرسوم دانشگاه به آن مراجعه می کنند. بنابراین وجود پایان نامه هایی باکیفیت و محتوای مناسب برای راهنمایی در این خصوص احساس می شود.^(16و15)

انتخاب موضوع پایان نامه در رشته های مختلف اولین گام برای انجام پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری
می باشد.^{(18و17، 8-6)} انتخاب موضوع خوب پایان نامه
می تواند مسیر نوشتن پایان نامه را برای دانشجویان هموارتر کند. موضوع خوب پایان نامه باید دارای چند ویژگی باشد که از آن جمله می توان به تکراری نبودن و به روز بودن موضوع و داشتن نوآوری و همچنین جای کار داشتن موضوع اشاره کرد.

پژوهش‌های موجود را می‌توان بر پایه معیارهای متعددی دسته‌بندی کرد؛ مثلا بر پایه چگونگی به کار بستن نتایج پژوهش‌ها می‌توان آن‌ها را به دو دسته «کاربردی» و «بنیادی» تقسیم کرد. نتایج پژوهش‌های کاربردی، در
کوتاه مدت و برای رفع مشکلات موجود قابل استفاده است. به بیان دیگر، پژوهش‌های کاربردی درحل مسائل جاری مفید هستند و از این رو با نام «کاربردی» شناخته می‌شوند. معمولا نیاز به انجام پژوهش‌های کاربردی زمانی احساس می‌شود که روش‌ها و اطلاعاتی که در اختیار داریم، برای حل برخی از مشکلات موجود کافی نیست. در مقابل، پژوهش‌های بنیادی به توسعه و تعمیق مبانی علوم مختلف کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهای دانش بشری را فراهم می‌آورند.^(3-1)

با توجه به اینکه در حال حاضر و در شرایط سخت تحریم، کشورمان نیاز جدی به تحقیقات کاربردی و تولیدی و صنعتی دارد تا به استقلال کشور در همه زمینه ها نزدیک شویم، بهتر است هزینه های تحقیقاتی در پایان نامه ها نیز در جهت کاربردی بودن سرمایه گذاری شود تا از نظر دانش و بالا بردن فرهنگ بهداشتی جامعه موثرتر عمل شود. باتوجه به اینکه در زمینه ی بررسی پایان نامه های دانشکده دندانپزشکی مشهد در سال های اخیر پژوهشی صورت نگرفته بود، هدف این پژوهش، تعیین میزان کاربردی بودن پایان نامه ها و کمیت آن ها از لحاظ محصول محور بودن و یا کمک به سلامت عمومی جامعه بود. هدف از این مطالعه بررسی پایان نامه های دانشکده ی دندانپزشکی مشهد طی سال های1393 تا 1398 بود.

مواد و روش ها

این پژوهش در کمیته اخلاق سازمانی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با کد اخلاق IR.MUMS.DENTISTRY.REC.1399.049 مصوب گردید.

در این مطالعه توصیفی- مقطعی (Descriptive -cross sectional)، که در سال 1399 و 1400 در دانشکده ی دندانپزشکی مشهد شروع گردید، تمام پایان نامه های انجام شده در مقطع عمومی و تخصصی در دانشکده ی دندانپزشکی مشهد طی سال های 1393 تا 1398 بر اساس چک لیست تهیه شده با همکاری اساتید حوزه پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند.

با توجه به اینکه فایل دیجیتال پایان نامه های عمومی و تخصصی در کتابخانه دانشکده ی دندانپزشکی مشهد و وبسایت این دانشگاه موجود است، ابتدا تمامی عناوین
پایان نامه های موجود در دانشکده دندانپزشکی مشهد از سال 1393 تا 1398 با توجه به زیرگروه رشته آموزشی در دندانپزشکی به یازده گروه مختلف (اطفال، ارتودنسی، اندودانتیکس، بیماری های دهان، پاتولوژی، پروتز، پریودانتیکس، ترمیمی، جراحی، جامعه نگر، رادیولوژی) و دو زیرگروه عمومی و تخصصی تقسیم بندی شدند. لازم به ذکر است جهت دسترسی و بررسی تمامی پایان نامه های موجود از همکاری یکی از پرسنل کتابخانه که آشنایی کامل در این زمینه داشتند، استفاده شد. سپس طبق اهداف مورد نظر و براساس چک لیست، کاربردی بودن پایان نامه ها (بر مبنای تعیین نوع پایان نامه، تعیین درصد پایان نامه هایی که دارای مشارکت علمی یا مالی از سایر منابع بوده اند، تعیین تعداد پایان نامه هایی که منجر به تولید نوعی محصول
شده اند، تعیین پایان نامه هایی که هدفشان در جهت تغییر در سیاست گذاری و مدیریت خدمات بهداشتی درمانی
بوده اند و ...) بررسی شد.

سپس سوالات و پاسخ ها و نتایج هر چک لیست کدبندی و وارد اکسل گردید و بصورت جدول و نمودار توصیف شد.

یافته ها

دراین مطالعه تمامی پایان نامه هایی که در دانشکده ی دندانپزشکی مشهد در مقاطع عمومی و تخصصی در بین سال های 1393 تا 1398 دفاع شده بودند، استخراج و طبق چک لیست ارزیابی گردید. مواردی که بررسی شدند شامل سال تحصیلی دفاع از پایان نامه، زیرگروه آموزشی، مقطع تحصیلی، نوع مطالعه، مشارکت علمی یا مالی از سایر منابع، تولید محصول و ثبت اختراع، در جهت ایجاد تغییر در سیاست گذاری و مدیریت خدمات بهداشتی، در جهت افزایش آگاهی عمومی و سلامت دهان و دندان جامعه ی هدف، در جهت ساخت ماده یا ساخت دستگاه یا تولید محصولی با محور سلامت مردم، در جهت ساخت ماده،
نرم افزار و یا محصولی برای افزایش دانش و مسایل تحقیقی و پژوهشی در آزمایشگاه ها و دانشگاه ها بود. سپس از اساتید راهنما و مشاور مربوطه در هر گروه آموزشی در مورد تلاش صورت گرفته برای ارائه به جامعه ی بزرگتر و تولید محصول و دلایل عدم انجام براساس نتایج به دست آمده سوال شد.

تعداد کل پایان نامه های مورد بررسی از سال 1393 تا 1398، 595 مورد بود که بیشترین فراوانی مربوط به سال تحصیلی 1396-1395 با تعداد 113 پایان نامه (19 درصد) و کمترین فراوانی مربوط به سال تحصیلی 1399-1398 با تعداد 48 پایان نامه (1/8 درصد) بود.

پایان نامه ها با توجه به زیرگروه آموزشی به یازده گروه مختلف تفکیک شدند. بیشترین فراوانی پایان نامه های انجام شده طی 5 سال مربوط به گروه پریودانتیکس با 82 مورد (8/13 درصد) و کمترین فراوانی مربوط به گروه سلامت دهان با 13 مورد (2/2 درصد) بود.

پایان نامه ها براساس مقطع تحصیلی به دو زیرگروه عمومی و تخصصی تقسیم شدند. مقطع عمومی شامل 434 پایان نامه (9/72 درصد) و مقطع تخصصی شامل 161
پایان نامه (1/27 درصد) بودند.

بر اساس نوع مطالعه، بیشترین فراوانی در هر دو مقطع مربوط به مطالعات مداخله ای با 341 مورد (3/57 درصد) بود (مقطع عمومی 226 مورد (1/52 درصد) و مقطع تخصصی 115 مورد (4/71 درصد)). (جدول 1)

جدول 1 : توزیع فراوانی پایان نامه ها به تفکیک نوع مطالعه

در این مطالعه تعداد پایان نامه هایی که دارای مشارکت علمی یا مالی از سایر منابع بوده اند نیز، بررسی شدند. فراوانی پایان نامه هایی که با دانشکده های دیگر دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشکده ای خارج از دانشگاه علوم پزشکی مشهد و یا دانشگاههای خارج کشور مشارکت داشته اند، به تفکیک نشان داده شده است. بیشترین فراوانی با تعداد 432 مورد (6/72 درصد) مربوط به عدم مشارکت و در رتبه ی بعد مربوط به مشارکت با دانشکده های دیگر دانشگاه علوم پزشکی مشهد با 150 مورد (2/25 درصد) بود. (جدول2)

جدول 2 : توزیع فراوانی پایان نامه ها براساس مشارکت مالی یا علمی از منابع دیگر

در بررسی پایان نامه ها، تعداد 23 پایان نامه (9/3 درصد) در راستای تولید نوعی محصول بوده اند (البته بدین معنی نیست که 23 محصول تولید شد، بلکه پایان نامه ها در محصول تولیدی با هم، هم پوشانی داشتند و در کل 17 محصول تولید شده بود) و از این میان 11 پایان نامه (8/1 درصد)، محصول مورد نظرشان در نهایت منجر به ثبت اختراع بود (در کل 4 ثبت اختراع).

پایان نامه ها بر اساس چک لیست مرتبط از لحاظ هدف مطالعه در جهت ایجاد تغییر در سیاست گذاری و مدیریت خدمات بهداشتی بررسی شدند. 06/5 درصد پایان نامه های عمومی و ۷/۱۳ درصد پایان نامه های تخصصی درجهت کاهش هزینه های درمان، 5/۶ درصد پایان نامه های عمومی و 5/2 درصد پایان نامه های تخصصی در جهت بهبود در کیفیت آموزش، ۷/۷۶ درصد پایان نامه های عمومی و ۹5 درصد پایان نامه های تخصصی در جهت تشخیص و درمان بیماری ها و ۱/۱۷ درصد پایان نامه های عمومی و ۵/۷ درصد پایان نامه های تخصصی در جهت پیشگیری از بروز بیماری ها بوده اند. بعضی از پایان نامه ها بیشتر از یک مورد را شامل می شدند (جدول 3).

پایان نامه ها مطابق چک لیست از لحاظ هدف مطالعه در جهت افزایش آگاهی عمومی و سلامت دهان و دندان جامعه ی هدف بررسی شدند. 29 پایان نامه (9/4 درصد) درجهت افزایش آگاهی عمومی و سلامت دهان و دندان جامعه ی هدف بوده اند. براساس ارزیابی های صورت گرفته، برای هیچ کدام از این پایان نامه ها تلاشی در جهت ارایه به جامعه ی بزرگتر نشده بود.

از لحاظ هدف مطالعه در جهت ساخت ماده یا ساخت دستگاه یا تولید محصولی با محور سلامت مردم، تعداد 14 پایان نامه (4/2 درصد) در جهت ساخت ماده یا ساخت دستگاه یا تولید محصولی با محور سلامت مردم بودند و در مورد 9 پایان نامه (5/1 درصد) برای ارایه به صنعت و تولید انبوه تلاش شده بود.

در جهت ساخت ماده، نرم افزار ویا محصولی برای افزایش دانش و مسایل تحقیقی و پژوهشی در آزمایشگاه ها و دانشگاه ها، 45 پایان نامه (6/7 درصد) در این راستا بود، اما در مورد 1 پایان نامه (2/0 درصد) تلاش برای ارایه به صنعت و تولید/نصب صورت گرفته بود.

جدول 3 : توزیع پایان نامه ها براساس موضوع درجهت تغییر در سیاست گذاری و مدیریت خدمات بهداشتی

بحث

طی سال های 1398-1393 در دانشکده دندانپزشکی مشهد، 595 کار تحقیقی در قالب پایان نامه انجام شده بود که نتایج حاکی از آن بود که اکثر پایان نامه های مقطع عمومی و تخصصی از نوع مداخله ای بودند. میزان مشارکتها و جذب منابع مالی از سایر دانشکده ها یا
دانشگاه ها 3/27 درصد و درصد پایان نامه های منجر به محصول و یا تولیدی 9/3 درصد بودند. حتی موضوعاتی که در جهت افزایش آگاهی جامعه در جهت بهداشتی و درمانی بود (9/4 درصد) نیز در حد فایل پایان نامه باقی مانده و به اطلاع عموم نرسیده بود.

در مطالعه ی اکبرزاده و همکاران⁽¹⁹⁾ با عنوان تحلیل محتوای طرح های پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی کرمانشاه، 369 طرح پژوهشی درسال های 1386-1370 اجرا شده بودند. نتایج نشان داد که به طور کلی تمرکز پژوهش ها بر روی موضوع های مرتبط با روش های تشخیصی، درمانی و بیماری ها بود، نتایج مطالعه ی ما نیز با این مطالعه هم راستا بود و نشان داد که 7/81 درصد از پایان نامه ها در جهت تشخیص و درمان بیماری ها و در اولویت بعدی 5/14 درصد از
پایان نامه ها در جهت پیشگیری از بروز بیماری ها بودند.

در مطالعه ی رضاخانی مقدم و همکاران⁽²⁰⁾ با عنوان تحلیل محتوای پایان نامه ‌های آموزش بهداشت
دانشگاه های علوم پزشکی تهران، تربیت مدرس و علوم پزشکی ایران در سال های 89-1349، جامعه مورد بررسی کل 336 پایان نامه موجود در رشته آموزش بهداشت بود. نتایج نشان داد که عمده گرایش موضوعی پایان نامه ‌ها در مقطع کارشناسی ارشد مقوله بیماری ‌ها (8/23 درصد) و در مقطع دکترای تخصصی، موضوع پیشگیری از بیماری ‌ها (2/26 درصد) بود. همچنین بیان کردند که اگر چه در دهه اخیر استفاده از موضوعات جدید و غیر تکراری بیشتر شده است و همچنین استفاده از مداخله آموزشی در اجرای
پایان نامه‌ ها به شدت روند رو به رشدی به خود گرفته است، اما هنوز به برخی از موضوعات مهم همچون آموزش به بیمار توجه چندانی نشده است. مطالعه حاضر نیز به این نتیجه رسید که آموزش بهداشت دهان و دندان اگر چه مورد توجه برخی از محققین در دانشکده دندانپزشکی بوده است و در قالب پایان نامه اجرا گردیده است، اما متاسفانه به علل مختلفی مانند مشکلات اجرایی در ارایه در سطوح بالاتر جامعه و یا کوتاهی و عدم پیگیری محقق، مسکوت مانده است.

در مطالعه خادمی و همکاران⁽²¹⁾ در سال 1390 با عنوان بررسی کیفیت پایان نامه های دانشکده دندانپزشکی اصفهان طی سال های 1387-1383، نتایج بررسی 100 پایان نامه نشان داد که نوع پژوهش در ۵۲ درصد مشاهده ای، ۴۸ درصد مداخله ای و ۴۴ درصد از نوع مطالعات توصیفی بود. در مطالعه حاضر از میان 595 پایان نامه بررسی شده، در رتبه ی اول مطالعات مداخله ای با 1/52 درصد، در رتبه ی دوم مطالعات بررسی مقطعی با 8/28 درصد و در رتبه ی سوم مطالعات مشاهده ای با 2/18 درصد قرار داشت و در رتبه ی چهارم مطالعات مروری با 9/0 درصد قرار داشت که بسته به هر استان و اولویت سنجی پژوهشی و یا شرایط تحصیلی دانشجویان ممکن است این اختلافات در نوع مطالعات صورت گرفته متفاوت باشد.

در ادامه برخی از دلایل عدم ارایه ی نتیجه به جامعه ی بزرگتر و یا عدم ارایه به صنعت و تولید یا نصب محصول برخی از پایان نامه ها بر اساس نظر محققین این
پایان نامه ها آورده شده است:

زمان بر بودن و غیرشفاف بودن فرایند های اخذ مجوز از وزارت خانه بخصوص برای هیئت علمی بدلیل
مشغله های زیاد آموزشی و پژوهشی ناممکن و دلسرد کننده بوده است و در نتیجه برخی پایان نامه ها با وجود نتیجه ی مثبت در کلینیک و یا آزمایشگاه و طی مسیر صحیح تحقیق، به بن بست خورده و برای اقدام به تولید پیگیری نشدند. از سوی دیگر، هزینه های زیاد تولید محصول بایستی در نظر گرفته شود، که در بسیاری از موارد، وزارت خانه و دانشگاه بودجه ی مورد نیاز را در اختیار فرد قرار نمی دهند و به این دلیل محصولی که با زحمت و طی زمان طولانی، تولید و آزمایش شده، وارد مرحله ی بعدی نمی شود.

عدم پاسخگویی اداره ی تجهیزات به نیازهای
پروسه ی تولیدی و حواله دادن شخص به بخش های مختلف و در نتیجه صرف ماه ها زمان برای دسترسی به یک ابزار تولیدی از عوامل مهم دیگر ذکر شده است. به علاوه، دشوار بودن تعامل و ارتباط با سایر دانشگاه ها و هم چنین مبهم و غیرشفاف بودن پروسه ی همکاری برای
پژوهش هایی که نیازمند تخصص سایر رشته ها می باشند، آن ها را نیازمند زمان و پیگیری های بسیار زیادی می کند.

لازم به ذکر است که نتایج بعضی پژوهش ها مثبت نبود و یا نیاز به بررسی های بیشتر پیش از ادامه ی طرح داشت. بعضی از مطالعات که دربرگیرنده افزایش آگاهی عمومی و سلامت دهان و دندان جامعه ی هدف بودند، با پاندمی شدن بیماری کرونا برای ورود به مدارس با مشکل رو به رو شدند. اخذ مجوز ورود به مدارس از آموزش و پرورش یکی از بزرگترین مشکلات مطالعاتی است که نیازمند ورود به مدارس هستند؛ گرفتن نامه از آموزش و پرورش منطقه، طی مراحل تا هنگامی که به امضای وزیر آموزش و پرورش در تهران برسد، بسیار زمان بر است و گاهی تا یک سال این پروسه به طول می انجامد. در مرحله ی بعد حراست مدارس نیز مانع ورود تیم مطالعاتی می شود و این پروسه را طولانی تر می کند، در نتیجه میل افراد به انجام این گونه مطالعات که دربرگیرنده ی افزایش آگاهی عمومی هستند، کاهش پیدا کرده است. کم تجربگی هیئت علمی و عدم آگاهی از مسیر ارتباطی با سایر مراکز علمی یا مراکز تخصصی خصوصی در تنظیم قرارداد همکاری موجب مشکلاتی می شود که انگیزه را برای کارهای مشترک و تولیدی کم می کند. عدم هماهنگی دانشگاه با اداره ی تجهیزات و آزمایشگاه مرجع از موانع دیگر بیان شد.

دشواری پیدا کردن سرمایه گذار خوب و مطمئن از لحاظ قابل اعتماد بودن و در اختیار داشتن سرمایه ی کافی و عدم شناسایی نیاز بازار برای انجام یک کار تجاری، از دلایل عدم موفقیت در تولید انبوه یک محصول می باشد. انجام یک کار تحقیقاتی و تولید محصول در دانشکده بدون آنکه سرمایه گذاری برای تولید انبوه این محصول در بازار وجود داشته باشد، موجب به هدررفتن هزینه و انرژی صرف شده خواهد شد. برای مثال در کشور های صنعتی ابتدا شرکت های تولیدی مواد دندانی، به سراغ دانشگاه مربوطه رفته و محصول مورد نیاز خود را معرفی می کنند و برای تامین بودجه اطمینان می دهند، سپس محققین دانشگاه شروع به تولید دانش فنی آن محصول می کنند. دارا نبودن دانش تجاری و بازار همچنین گاهی باعث می شود که فرد ارزش مالی دانش فنی محصول خود را ندانسته و در تعامل با شرکت های تجاری دچار مشکل می شود و درنتیجه وارد مسیر تجاری سازی محصول نمی شود.

با توجه به نتایج این مطالعه، می توان چنین عنوان کرد که نیاز اساسی به بازبینی مسیر پژوهش در دانشگاه و دانشکده ها حس می شود. مسئولین دانشگاه باید برای آگاهی بخشیدن و راهنمایی اساتید و رفع موانع، اقدامات جدی و اساسی انجام دهند تا بودجه پژوهشی مملکت در مسیر صحیح و عادلانه و به نفع جامعه ای که این هزینه را پرداخت می کند، تمام شود.

پاسخگویی و پیگیری دانشگاه در ارایه نتایج تحقیقات نیز بسیار مهم است. همچنین باید محققین بخصوص اساتید جوان تشویق شوند تا موضوعات مرتبطی را شروع و خط مشی مشخصی را در تحقیق پیگیری کنند تا نتیجه ای در خور توجه به دست آید و از پراکندگی موضوعی جلوگیری شود. هدف ها باید بازنگری شود و مسئولین بالادست و طراحان و برنامه نویسان پژوهش کشور به این نکته توجه نمایند که تنها نسخه چاپ مقاله را بعنوان معیار فعالیت دانشگاهی مورد توجه قرار ندهند و بازخورد اجتماعی و علمی تحقیقات را نیز پیگیری نمایند و با رفع موانع مالی و اداری بر سر راه محققین، شرایط را برای پیشبرد تولید و اختراع فراهم کنند.

نتیجه گیری

در مطالعه ی حاضر 595 پایان نامه ی دانشکده ی دندانپزشکی مشهد طی سال های 1393 تا 1398 مطابق چک لیست بررسی شد. اکثر پایان نامه هایی که در این دوره زمانی انجام شده بود از نوع مداخله ای و فاقد مشارکت علمی یا مالی با سایر دانشگاهها بود و تعداد اندکی منجر به تولید محصول و یا ثبت اختراع شده بود و عمدتا در جهت ارایه به صنعت و تولید انبوه تلاشی صورت نگرفته بود که نیاز به توجه مسئولین بالادستی و برنامه ریزی دقیق تر جهت رفع موانع و مشکلات موجود را یادآور
می سازد.

تشکر و قدردانی

این مقاله برگرفته از پایان نامه عمومی به شماره ثبت 990379 می باشد. بدین وسیله از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی مشهد که پشتیبان مالی این مطالعه بودند، تقدیر و تشکر می گردد.