مقدمه

طی ده سال گذشته آگاهی از اهمیت سواد سلامت در دندانپزشکی افزایش یافته و در تطبیق مفهوم سواد سلامت با خدمات و پژوهشهای دندانپزشکی تلاش های بسیار انجام شده است.⁽¹⁾ سواد سلامت به ایجاد انگیزه، توانایی، دسترسی اشخاص، استفاده و پردازش اطلاعات برای ارتقاء و حفظ سلامتی اشاره دارد. در واقع سواد سلامت به عنوان کلیدی برای ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماری ها معرفی می شود.⁽²⁾ سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سواد سلامت را اینگونه تعریف می کند: «سواد سلامت نشان دهنده مهارت های شناختی و اجتماعی است که تعیین کننده توانایی افراد در به دست آوردن، درک و استفاده از اطلاعات مربوط به سلامت است به گونه ای که سلامت ایده آل را حفظ کند و ارتقاء دهد.»⁽³⁾  

تفاوت های موجود در وضعیت سلامت دهان نتیجه فاکتورهای زیادی اعم از عوامل اجتماعی، محیطی، زیستی، رفتاری، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، محدودیت دسترسی به مراقبت های سلامت دهان، فقدان ابزارهای اطلاعاتی سلامت دهان و سواد سلامت دهان است. فرایند کسب اطلاعات سلامت دهان، ارزیابی مفاهیم آن و نیز پیشگیری و طرح درمان مناسب نیاز به توسعه ی مهارت جدیدی دارد که به آن سواد سلامت دهان می گویند. این فاکتور ممکن است یک عامل تعیین کننده جدید سلامت دهان باشد و باید با توجه بیشتری در پژوهش های سلامت دهان در نظر گرفته شود.⁽⁴⁾

سواد سلامت دارای سه سطح است: 1-کاربردی به معنای مهارت بیمار برای خواندن و نوشتن برای مثال فهم نسخه یا دوز دارو  2-ارتباطی و تعاملی  به معنای به دست آوردن اطلاعات از رسانه های مختلف و به کارگیری اطلاعات جدید متناسب با شرایط شخصی خود و 3-انتقادی  به معنای توانایی تجزیه و تحلیل منتقدانه اطلاعات و استفاده از آنها برای کنترل بیشتر شرایط زندگی.⁽⁵⁾ در گفتگو با بیماران درباره سلامت دهان سه مورد برای فهم بهتر آنها حایز اهمیت است: 1-به کار نبردن اصطلاحات پزشکی برای بیماران 2-عدم استفاده از زبان و لغات پیچیده 3-رعایت مسایل مربوط به ساختار گفت وگو مثل  شمرده صحبت کردن.⁽⁶⁾ افرادی که درک خوبی از اطلاعات ارائه شده در زمینه مراقبتهای سلامت دارند، به دستور العمل های مربوط به مراقبت از خود بعد از درمان و استفاده از داروها و پیگیری درمان بیشتر پایبند هستند.⁽¹⁾

بین سواد سلامت دهان پایین و عدم رعایت قرار ملاقات دندانپزشکی، مراجعه کمتر، اهمیت ندادن به خدمات دندانپزشکی و عدم اعتماد به مراقبت های سلامت دهان ارتباط وجود دارد.⁽⁷⁾ به گزارش Batista و همکاران،⁽⁸⁾ سواد سلامت دهان پایین با رفتارهای نامطلوب سلامت دهان، پوسیدگی های درمان نشده، حضور بیوفیلم باکتریال و درمان های اورژانسی دندانپزشکی همراه است. در مطالعه Baskaradoss⁽⁹⁾ و Blizniuk و همکاران⁽¹⁰⁾ نیز  افراد با سواد سلامت دهان پایین، دندان های کشیده شده بیشتر و دندان های پر شده کمتری داشتند. در ضمن درصد بالاتری از افراد با سواد سلامت دهان ناکافی، مبتلا به پریودنتیت شدید بودند. Holtzman و همکاران⁽¹¹⁾ نیز ارتباط سواد سلامت دهان با شاخص های کلینیکی سلامت پریودنتال مثل پلاک دندانی و نواحی خونریزی دهنده را مشاهده کردند. با این حال، بر اساس نتایج یک مطالعه مروری
نظام مند، ارتباط بین سواد سلامت دهان و وضعیت دهان بر اساس شواهد مطالعاتی موجود قطعی نیست چرا که نتایج مطالعات ضد و نقیض است.⁽¹²⁾

بنابراین با توجه به اینکه سواد سلامت دهان به عنوان عامل تعیین کننده جدید سلامت دهان مطرح می باشد، هدف از مطالعه حاضر بررسی سواد سلامت دهان و ارتباط آن با وضعیت کلینیکی دهان و رفتارهای سلامت دهان در بزرگسالان مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان بود. 

مواد و روش ها

مطالعه مقطعی حاضر در سال 1394 با استفاده از شیوه نمونه گیری آسان بر روی بیماران مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان انجام شد. حجم نمونه با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه برای بررسی همبستگی، حداقل 190 نفر به دست آمد. برای انجام مطالعه، پس از اخذ تأییدیه کمیته اخلاق، از بیماران با سواد و داوطلب که برای اولین بار به بخش های تشخیص و کارورزی دانشکده دندانپزشکی مراجعه کرده بودند، خواسته شد پرسشنامه ای را در مورد وضعیت سواد سلامت دهان خود تکمیل نمایند. معیارهای ورود به مطالعه عبارت بود از افراد بزرگسال که قادر به خواندن و نوشتن و مسلط به زبان فارسی باشند. تکمیل هر پرسش نامه به طور میانگین 20 دقیقه زمان می برد. سپس معاینه کلینیکی توسط یک دانشجوی سال آخر دندانپزشکی که توسط یک متخصص دندانپزشکی اجتماعی، آموزش دیده و کالیبره شده بود، بر روی بیماران انجام شد و در نهایت به هر کدام هدیه ای برای همکاری در مطالعه اهدا شد. شرکت در مطالعه کاملاً داوطلبانه بود. پرسشنامه ها بدون ذکر نام جمع آوری شد و پس از کسب رضایت آگاهانه به افراد اطمینان داده می شد که اطلاعات آنها و کلیه پاسخ های ارایه شده محرمانه باقی خواهد ماند و نتایج به صورت کلی ارائه خواهد شد. پس از توزیع 273 پرسشنامه در بین داوطلبین، 202 پرسشنامه برای بررسی دریافت شد (درصد پاسخگویی معادل 74 درصد).

سواد سلامت دهان شرکت کنندگان بوسیله پرسشنامه سواد سلامت دهان بزرگسالان (OHL-AQ) (Oral Health Literacy-Adult Questionnaire) اندازه گیری گردید. این پرسشنامه که مختص جامعه ایرانی طراحی شده و روایی و پایایی آن مورد تایید قرار گرفته است⁽⁴⁾، شامل17 سئوال در 4 بخش می باشد: 1-بخش درک مطلب برای ارزیابی مهارت های خواندن و آگاهی از بیماری های دهان و دندان 2- محاسبه اعداد، برای ارزیابی مهارت‌های خواندن، نوشتن و محاسبه اعداد فرد در مورد نسخه یا دستورالعمل بهداشتی 3- بخش مهارت شنیداری برای ارزیابی مهارت های شنیدن، خواندن، نوشتن، محاسبه اعداد و مهارت های ارتباطی فرد در مورد یک دستورالعمل بعد از درمان و 4- بخش تصمیم گیری برای ارزیابی مهارت های خواندن، درک معنی و تصمیم گیری بهینه در برخورد با مشکلات سلامت دهان. ابزار مذکور در مجموع مهارت های شنیدن، خواندن، نوشتن، محاسبه اعداد، مهارت های ارتباطی فرد و درک معنی و تصمیم گیری وی در برخورد با مسایل مرتبط با سلامت دهان را با 17 سئوال مورد ارزیابی قرار می داد. بنابراین، مجموع پاسخ های صحیح افراد دامنه ای از 17-0 را شامل می شد. برای گزارش نمره سواد سلامت دهان، نمرات از 100 محاسبه شدند. علاوه بر این، پرسشنامه محتوای سئوالاتی در زمینه رفتارهای سلامت دهان، منابع کسب اطلاعات سلامت دهان و مشخصات دموگرافیک آنها (سن، جنس، تحصیلات و تعداد افراد خانواده) بود.

 برای بررسی وضعیت سلامت دهان شرکت کنندگان، معاینه کلینیکی بر روی یونیت دندانپزشکی انجام شد و شاخص هایDMFT (Decayed, Missing, and Filled Teeth) و حداکثر شاخص CPI (Community Periodontal Index) با استفاده از پروب CPI و مطابق با معیارهای WHO⁽¹³⁾ ثبت شد. برای ارزیابی وضعیت پریودنتال توسط شاخص CPI، سه نشانه مورد بررسی قرار می گیرد: خونریزی از لثه، جرم و پاکت های پریودنتال. برای ارزیابی این شاخص، دهان به شش ناحیه تقسیم شد و هر یک از این نواحی تنها وقتی مورد معاینه قرار می گرفتند که در آن حداقل دو دندان وجود داشت و این دندان ها مورد کشیدنی نیز نبودند.⁽¹³⁾ در هر ناحیه دندان های شاخص توسط پروب CPI معاینه می شدند و بزرگترین کد مشاهده شده برای آن سکستانت ثبت می شد (کد صفر: پریودنشیوم سالم، کد یک: خونریزی از لثه هنگام کاربرد پروب پریودنتال، کد دو: وجود جرم فوق یا زیرلثه ای، کد سه: وجود پاکت پریودنتال با عمق 4 الی 5 میلیمتر و کد چهار: وجود پاکت پریودنتال با عمق بیش از 6 میلیمتر). بزرگترین کد ثبت شده در کل شش سکستانت هر فرد، حداکثر شاخص CPI  آن فرد محسوب می شد. برای بررسی وجود بیماری پریودنتال توسط شاخص مذکور، وجود یا عدم وجود پاکت پریودنتال به عنوان نقطه عطف (cut-off point) در نظر گرفته می شد. داده ها پس از جمع آوری وارد نرم افزار SPSS 20 شدند و توسط ضریب همبستگی پیرسون، ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون t مستقل و آنالیز رگرسیون خطی و لوجستیک با سطح معنی داری کمتر از 05/0 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. پیش از انجام آنالیز رگرسیون خطی، پیش فرض های رگرسیون یعنی نرمال بودن توزیع مانده ها و همگنی واریانس ها بررسی و تأیید شد.  

یافته ها

در کل، 202 نفر در مطالعه ی حاضر شرکت کردند که از بین آن ها  130 نفر (5/64 درصد) زن و بقیه مرد بودند. میانگین سنی شرکت کنندگان 4/33 با انحراف معیار 6/10 و دامنه 14 تا 58 سال بود. بیشتر شرکت کنندگان تحصیلات پایین تر از دیپلم داشتند (1/40 درصد) و خانه دار بودند (1/43 درصد) (جدول 1). میانگین تعداد افراد خانوار، 4 نفر با انحراف معیار 2/1 بود. دندانپزشک شایعترین منبع کسب اطلاعات سلامت دهان بود (5/53 درصد)، پس از آن رادیو و تلویزیون با شیوع 2/30 درصد و کسب اطلاعات از دوستان و همکاران با شیوع 2/28 درصد  قرار داشت.

جدول 1 : مشخصات دموگرافیک مراجعین به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان (202n= )

سواد سلامت دهان

میانگین نمره سواد سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان 3/52 با انحراف معیار 8/19 و دامنه 94-12 بود. در جدول 2، درصد پاسخ های صحیح شرکت کنندگان به هر یک از سئوالات مربوط به سواد سلامت دهان مشاهده می شود. تنها حدود یک چهارم افراد به سئوال 1، قسمت دوم سئوال 3، سئوال 8 و سئوال 13 پاسخ صحیح داده بودند. به عبارتی، درصد بالایی از افراد از "ارتباط بین بیماری های دهان و دندان و بیماری های قلبی"، "زمان رویش اولین دندان دائمی در حدود شش سالگی"، "مدت زمان باقی ماندن گاز در دهان بعد از کشیدن دندان" و معنی عبارت "دندانپزشک را از نتایج ناخواسته درمان بر روی دندان هایم مبرا میدانم" اطلاع نداشتند. حدود 60  درصد   افراد هم از معنای عبارت "سابقه‌ی حساسیت یا آلرژی دارویی دارم" آگاه نبودند.

میانگین نمره سواد سلامت دهان خانم ها (3/19±7/54) به طور معنی داری بیشتر از آقایان (5/20±5/48) بود (03/0P-value=). نمره سواد سلامت دهان با سن افراد (255/0-=r، 001/0P-value<) و تعداد افراد خانواده آنها (263/0-=r، 001/0P-value<) رابطه معکوس داشت. به عبارت دیگر، افراد مسن تر و آن ها که تعداد افراد خانوار بیشتری داشتند، سواد سلامت دهان پایین تری داشتند. بین نمره سواد سلامت دهان با سطح تحصیلات افراد رابطه مستقیم وجود داشت (377/0=r، 001/0P-value<). به عبارت دیگر، افراد تحصیل کرده تر نمره سواد سلامت دهان  بالاتری داشتند. نمره سواد سلامت دهان با تعداد منابع اطلاعاتی مورد استفاده در زمینه سلامت دهان رابطه مستقیم داشت (191/0=r، 006/0P-value=). به عبارتی، افرادی که از تعداد منابع اطلاعاتی بیشتری برای کسب اطلاعات در زمینه دهان و دندان استفاده می کردند، سواد سلامت دهان بالاتری داشتند.

آنالیز رگرسیون خطی چندگانه فاکتور های موثر بر سواد سلامت دهان نشان داد که سن افراد، تعداد اعضای خانواده، سطح تحصیلات افراد و تعداد منابع اطلاعاتی مورد استفاده آن ها رابطه معنی داری با سواد سلامت دهان دارند؛ به این معنی که افراد جوانتر، با سطح تحصیلات بالاتر و آن ها که از منابع اطلاعاتی متنوع تری برای کسب اطلاعات سلامت دهان استفاده می کردند، نمره سواد سلامت دهان بالاتری داشتند. بعلاوه، خانواده های کم جمعیت تر نمره سواد سلامت دهان بالاتری داشتند (جدول 3).

جدول 2 : توزیع پاسخ های صحیح به سؤالات پرسشنامه سواد سلامت دهان بزرگسالان توسط مراجعین به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان (202n= )

جدول 3 : مدل رگرسیون خطی چندگانه عوامل مؤثر بر نمره سواد سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان (202 n=)

R²=0.27

رفتارهای سلامت دهان

اکثر شرکت کنندگان حداقل یک بار در روز مسواک می زدند (3/74 درصد)، از خمیر دندان حاوی فلوراید به هنگام مسواک زدن استفاده می کردند (1/94 درصد) و سیگار نمی کشیدند (1/93 درصد). 9/55 درصد افراد نیز طی سال گذشته به دندانپزشکی مراجعه کرده بودند. با این حال درصد پایینی از افراد هر روز از نخ دندان استفاده
می کردند (3/22 درصد) و قریب به 60 درصد افراد بین وعده های غذایی روزانه ریزه خواری مواد قندی می کردند (جدول 4).

نمره سواد سلامت دهان با تکرر مسواک زدن رابطه مستقیم (299/0=r، 001/0P<) و با وضعیت کشیدن سیگار رابطه معکوس (215/0-=r، 002/0=P) داشت. به عبارت دیگر افرادی که نمره سواد سلامت دهان بالاتری داشتند، تعداد دفعات مسواک زدن در آن‌ها بیشتر و مصرف سیگار در آن ها کمتر بود. نمره سواد سلامت دهان با مصرف خمیردندان حاوی فلوراید (045/0=P)، استفاده روزانه از نخ دندان (002/0=P) و مراجعه به دندانپزشک طی سال گذشته (04/0=P) رابطه معنادار داشت؛ اما با میزان ریزه خواری مواد قندی رابطه  نداشت (53/0=P). به عبارتی افرادی که سواد سلامت دهان بالاتری داشتند، با احتمال بیشتری از خمیر دندان حاوی فلوراید استفاده می کردند، هر روز از نخ دندان استفاده می‌کردند و در سال گذشته به دندانپزشک مراجعه کرده بودند.

جدول 4 : رفتارهای سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان (202n=)

شاخص های کلینیکی دهان

میانگین شاخص DMFT مراجعین به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان 1/11 با انحراف معیار 9/4 و دامنه 20-0 بود. عمده شاخص پوسیدگی را اجزاء پوسیدگی دندان (DT) با میانگین 5/4 و نیز پر کردگی دندان (FT) با میانگین 3/4 تشکیل می دادند، حال آنکه میانگین تعداد دندانهای از دست رفته (MT)، 3/2 بود. در رابطه با وضعیت پریودنتال، در اکثر افراد شرکت کننده، جرم (کد2) حداکثر شاخص CPI  را تشکیل می داد (4/58 درصد). پس از آن به ترتیب وجود پاکت پریودنتال کم عمق (کد3) (8/21 درصد) و خونریزی از لثه (کد1) (3/16 درصد) حداکثر شاخص CPI را شامل می شد. پاکت پریودنتال عمیق فقط در 1 درصد  افراد، حداکثر شاخص CPI را تشکیل می داد. پردودنشیم سالم تنها در 5/2 درصد  از شرکت کنندگان وجود داشت.

نمره سواد سلامت دهان با شاخص DMFT
(140/0-=r، 047/0=P) و نیز تعداد دندان های پوسیده (DT) (179/0-=r، 01/0= P) و تعداد دندان های از دست رفته (MT)  (208/0-=r، 003/0=P) رابطه معکوس و با تعداد دندان های پرشده (FT) رابطه مستقیم داشت (148/0r=  ,04/0P=). به عبارتی، افراد با سطح سواد سلامت دهان بالاتر، تعداد دندان های پوسیده و از دست رفته کمتر و تعداد دندان های پر شده بیشتری داشتند. بر اساس آنالیز رگرسیون خطی چندگانه فاکتور های موثر بر DMFT (جدول 5)، تنها سن رابطه معنی داری با این شاخص داشت (001/0>P) به این معنی که با افزایش سن، میانگین DMFT افزایش نشان داد.

بین نمره سواد سلامت دهان با حداکثر شاخص  CPI رابطه معنادار وجود نداشت (87/0P =). بر اساس آنالیز رگرسیون لوجستیک فاکتورهای موثر بر پاکت پریودنتال (جدول 5)، هیچکدام از فاکتورهای مورد بررسی رابطه معنی داری با وجود پاکت پریودنتال نشان ندادند (05/0<P) (جدول 6).  

جدول 5 : مدل رگرسیون خطی چندگانه عوامل مؤثر بر شاخص  DMFTمراجعین به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان (202 n=)

R²=0.22

جدول 6 : مدل رگرسیون لوجستیک عوامل مؤثر بر وجود پاکت پریودنتال مراجعین به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان (202 n=)

بحث

مطالعه حاضر با هدف بررسی ارتباط سواد سلامت دهان با شاخص های کلینیکی و رفتارهای سلامت دهان بر روی بیماران مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان انجام شد. بر اساس نتایج حاصله، سواد سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی در حد متوسط بود. افرادی که سواد سلامت دهان بالاتری داشتند، رفتارهای سلامت دهان مطلوب تری را گزارش نمودند و تاریخچه پوسیدگی دندان کمتری را نشان دادند.

نمره سواد سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی 3/52 از 100 به دست آمد که پایینتر از نمره سواد سلامت شهروندان اصفهانی (7/64) در مطالعه سید معلمی و همکاران،⁽¹⁴⁾ نمره سواد سلامت شهروندان تهرانی (8/61) در مطالعه نقیبی و همکاران⁽⁴⁾ و نیز نمره سواد سلامت دهان گروهی از مادران کودکان پیش دبستانی ساکن سمیرم (2/63)⁽¹⁵⁾ بود. کمتر بودن سواد سلامت دهان مراجعین به دانشکده دندانپزشکی در مقایسه با جمعیت عمومی می تواند به دلیل پایین تر بودن وضعیت اقتصادی-اجتماعی مراجعین به دانشکده در مقایسه با میانگین جامعه باشد. صباحی و همکاران⁽¹⁶⁾ نیز سواد سلامت دهان مراجعین به کلینیک دندانپزشکی دانشگاه تورنتو را بالاتر از مطالعه حاضر گزارش کردند که می تواند به دلیل نقش گسترده تر تیم سلامت دهان آن کشور و آگاهی بالاتر مردم باشد. بنابراین ضرورت اقدامات مناسب با هدف ارتقاء سواد سلامت دهان در کشور خصوصاً بین اقشار با وضعیت اقتصادی-اجتماعی پایین تر بیشتر احساس می شود.

در مطالعه حاضر، سواد سلامت دهان خانم ها بیشتر از آقایان بود که مشابه نتایج مطالعه نقیبی و همکاران،⁽⁴⁾ Blizniuk و همکاران⁽¹⁰⁾ و نیز سید معلمی و همکاران⁽¹⁴⁾ می باشد. علت این امر را می توان در داشتن اوقات فراغت بیشتر خانم ها جهت مشاهده تلویزیون به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی سلامت⁽¹⁴⁾ و ویزیت های بیشتر دندانپزشکی خانمها دانست.⁽¹⁷⁾ بر خلاف نتایج مطالعه سید معلمی در اصفهان که شهروندان مسن تر، سواد سلامت دهان بالاتری داشتند،⁽¹⁴⁾ در مطالعه حاضر، مشابه سایر مطالعات موجود^(18و15و4)، سواد سلامت دهان افراد جوان تر بیشتر بود.

در این مطالعه، سواد سلامت دهان افراد با سطح تحصیلات آنها رابطه مستقیم داشت. نتایج مشابهی از مطالعه بر روی بیماران دندانپزشکی^{(19و16و10و9)} و نیز جمعیت عمومی در مطالعات مختلف گزارش شده است.^{(20و15و14و4)} به نظر می رسد افراد با سطح تحصیلات بالاتر درک بهتری از برنامه های آموزشی و مشاوره ای داشته و از این
برنامه ها بیشتر بهره می برند.⁽¹⁴⁾ پس توصیه می شود که با فراهم کردن بستر مناسب به منظور ارتقای سطح تحصیلات جامعه منجر به بهبود سواد سلامت دهان افراد شد.

سواد سلامت دهان بالاتر در مراجعین به دانشکده دندانپزشک، با رفتارهای مطلوب سلامت دهان از جمله تکرر مسواک زدن، استفاده از خمیر دندان حاوی فلوراید، کاربرد روزانه نخ دندان، آخرین مراجعه بیماران به دندانپزشک طی سال گذشته و مصرف کمتر سیگار مرتبط بود. نتایج مشابهی توسط شیخی و همکاران⁽¹⁵⁾ گزارش شده است. سواد سلامت پایین در بین بالغین برزیلی نیز با تعداد دفعات مسواک زدن کمتر از سه بار در روز، نخ کشیدن نامنظم و استفاده از خدمات دندانپزشکی در شرایط اورژانسی همراه بود.⁽⁸⁾ به گزارش سایر مطالعات نیز افرادی که سواد سلامت دهان پایینتری داشتند کمتر مسواک
می زدند.^{(15و14و8و1)} تأثیر سواد سلامت بر رفتارهای سلامت را با توجه به مدل اعتقاد بهداشتی می توان توجیه کرد.⁽²¹⁾ بنابراین، به نظر می رسد آموزش بیماران و تلاش در جهت ارتقائ سواد سلامت دهان آنها نقش مهمی در تشویق بیماران به رعایت اصول بهداشتی و بهبود رفتارهای سلامت دهان داشته باشد.

نتایج مطالعه حاضر، نشان داد که افراد با سطح سواد سلامت دهان بالاتر، تعداد دندان های پوسیده و از دست رفته کمتر، در مقابل تعداد دندان های پر شده بیشتر و در مجموع تاریخچه پوسیدگی دندانی کمتری داشته اند. بر اساس نتایج مطالعه Baskaradoss⁽⁹⁾ و Blizniuk⁽¹⁰⁾ نیز بیماران با سواد سلامت دهان پایین تر، دندان های از دست رفته بیشتر و دندان های پر شده کمتری داشتند. در بین بزرگسالان برزیلی نیز سواد سلامت دهان پایین با پوسیدگی های دندانی درمان نشده مرتبط بوده است.⁽⁸⁾ به گزارش نقیبی و همکاران،⁽²²⁾ بین سواد سلامت دهان و استفاده از خدمات دندانپزشکی ارتباط مثبت وجود دارد. بنابراین
می توان گفت سواد سلامت دهان بالاتر و آگاهی بیشتر بیماران در زمینه سلامت دهان خود در استفاده بیشتر آنها از خدمات دندانپزشکی و پیگیری درمانشان و در نتیجه بهبود شاخصهای سلامت نقش دارد. در مقابل، بر خلاف مطالعه Baskaradoss⁽⁹⁾ مبنی بر وجود ارتباط بین سواد سلامت دهان و وضعیت پریودنتال، در مطالعه حاضر سواد سلامت دهان با حداکثر شاخص CPI  رابطه معنی داری نداشت. بنابراین، به نظر می رسد بر اساس نتایج مطالعه حاضر، سواد سلامت دهان پیشگویی کننده بهتری برای شاخص پوسیدگی نسبت به شاخص پریودنتال باشد.

مشابه نتایج مطالعه بر روی شهروندان اصفهانی⁽¹⁴⁾ و مادران کودکان پیش دبستانی سمیرم،⁽¹⁵⁾ در مطالعه حاضر سواد سلامت دهان با تعداد منابع اطلاعاتی مورد استفاده افراد در زمینه سلامت دهان رابطه مستقیم داشت. در مطالعه رضوی و همکاران⁽²³⁾ نیز بین نگرش بیماران دندانپزشکی نسبت به باورهای رایج در زمینه سلامت دهان و تعداد منابع اطلاعاتی مورد استفاده آنها ارتباط مثبتی مشاهده شد. در مطالعه حاضر، دندانپزشک و پس از آن رادیو و تلویزیون، شایعترین منابع کسب اطلاعات سلامت دهان بودند. در مراجعین به کلینیک دندانپزشکی دانشگاه تورنتو نیز بیمارانی که ویزیت های متنوع دندانپزشکی (به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی مهم) داشتند، سواد سلامت دهان بالاتری نشان دادند.⁽¹⁶⁾ بنابراین به نظر می رسد دسترسی به منابع اطلاعاتی متعدد به خصوص ویزیت های دندانپزشکی و استفاده از قابلیت رسانه های گروهی نقش مهمی در ارتقاء سواد سلامت دهان جامعه ایفا می‌کند. بر این اساس لازم است از طرفی رسانه های جمعی در ارایه اطلاعات مرتبط با سلامت دهان به مردم جامعه جهت دهی شوند و از سوی دیگر دندانپزشکان و سایر مراقبین سلامت دهان نقش فعالتری در زمینه ارایه آموزش های سلامت دهان به مراجعین خود ایفا کنند. اگرچه در دهه اخیر تعداد دانشکده‌‌های دندانپزشکی کشور سه برابر افزایش داشته است،⁽²⁴⁾ با این حال به دلیل اینکه فلسفه حاکم بر سیستم سلامت در ایران فلسفه درمان‌گرا می‌باشد و تلاشها عمدتا در جهت تربیت نیروی کار متخصص برای فعالیت در سطوح درمان صورت می گیرد، در رابطه با میزان هزینه-اثربخشی این نیروها در ارتقای سلامت جامعه به سختی می‌توان مستندی ارائه داد. از طرفی، جایگاه شغلی نیروهای حدواسط دندانپزشکی در سیستم ارائه خدمات سلامت دهان کشور مشخص نیست.⁽²⁵⁾

با توجه به اینکه مطالعه حاضر بر روی مراجعین به دانشکده دندانپزشکی انجام گرفته است، نتایج آن قابل تعمیم به کل جامعه نیست چراکه بیمارانی که به دانشکده مراجعه می کنند اغلب از نظر وضعیت اقتصادی-اجتماعی در وضعیت پایین تری نسبت به میانگین جامعه قرار دارند. با این حال، انتخاب بیماران دانشکده شرایط استانداردی را برای انجام معاینات کلینیکی دقیق بر روی یونیت دندانپزشکی فراهم نمود. از طرفی به دلیل تمایل ذاتی افراد برای بهتر نشان دادن وضعیت خود، نتایج پرسشنامه ممکن است دقیقا منطبق بر واقعیت نباشد. ضمنا به دلیل ماهیت مقطعی مطالعه امکان تعیین رابطه علت و معلولی وجود نداشت.

نتیجه گیری

سواد سلامت دهان بیماران مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی آزاد اصفهان در حد متوسط بود. رفتارهای سلامت دهان نظیر تکرر مسواک زدن، استفاده روزانه از نخ دندان، استفاده از خمیر دندان حاوی فلوراید و آخرین مراجعه به دندانپزشکی طی سال گذشته در افرادی که سواد سلامت دهان بالاتری داشتند مطلوبتر بود. افرادی که سواد سلامت دهان بالاتری داشتند، تعداد دندان های پرشده بیشتر و در مقابل، تعداد دندان های کشیده شده و پوسیده کمتر و در کل تاریخچه پوسیدگی دندان پایین تری داشتند. بنابراین لازم است استراتژی های ارتقاء سلامت دهان در جهت افزایش سواد سلامت دهان جهت دهی شوند.

تشکر و قدردانی

این مقاله برگرفته از پایان نامه مقطع دکتری عمومی دندانپزشکی با عنوان "ارتباط سواد سلامت دهان با
شاخص های کلینیکی و رفتارهای سلامت دهان در بیماران مراجعه کننده به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان در سال 95-1394" مربوط به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه آزاد اصفهان (خوراسگان) به شماره 23810201941019 می باشد. بدین وسیله از کلیه کسانی که ما را در انجام این مطالعه یاری کردند، تشکر و قدردانی می گردد.

پرسشنامه

 "در این بخش، سئوالاتی در زمینه آگاهی عمومی از بیماری های دهان و دندان به شما ارائه می شود. گزینه صحیح برای پر کردن جای خالی را علامت بزنید."

1- تحقیقات نشان داده است که به احتمال زیاد بین بیماری های دهان و دندان و دیگر بیماری ها مانند ................ رابطه ای وجود دارد.

□1-بیماری های پوستی  □2-سکته قلبی  □3-بیماری های روانی  □4-اختلال ماهیچه ای   □5-نمی دانم

2- پوسیدگی های دندانی از شایع ترین بیماری های دهان و دندان هستند که در صورت مسواک زدن با خمیر دندان حاوی .................

□1-مواد طعم دهنده      □2-مواد سفید کننده      □3-مواد شوینده     □4-فلوراید     □5-نمی دانم

حداقل دو بار در ............................ به همراه استفاده از نخ دندان و کاهش خوردن غذاهای پر از ..................... قابل پیشگیری هستند.

□1- ماه                                                                                          □ 1- نمک

□2- وعده                                                                                   □ 2- فلفل

□3- روز                                                                           □ 3-چربی

□4- هفته                                                                                              □ 4- قند

□5- نمی دانم                                                                □ 5- نمی دانم

3- تعداد دندان های .......................... هر فرد 32 عدد است که ....................... آن در حدود 6 سالگی در دهان می روید.

□1- ثنایا                             □1- بیشتر

□2- شیری                                       □2- اولین

□3- آسیا                                         □3- آخرین

□4- دائمی                                       □4- تمامی

□5-نمی دانم                        □5- نمی دانم

"در این بخش یک نسخه جهت مصرف آنتی بیوتیک به شما ارائه می شود. لطفاً بعد از خواندن نسخه داخل کادر، پاسخ سئوال های مربوط به آن را انتخاب و یا کتباً بنویسید."

4- اگر اولین کپسول را ساعت 2 بعد از ظهر بخورید، کپسول بعدی را چه زمانی باید بخورید؟

ساعت ……….                  □ نمی دانم

5- اگر علائم بیماری شما قبل از تمام شدن دارو برطرف شود آیا خوردن کپسول ها را باید ادامه دهید؟

□1- بلی         □2- خیر        □3- نمی دانم

"در این بخش دستورالعمل مصرف دهانشویه به شما ارائه می شود. لطفاً بعد از خواندن دستورالعمل داخل کادر، پاسخ سئوال های مربوط به آن را انتخاب و یا کتباً بنویسید."

6- با توجه به دستور مصرف، آیا می توانید محلول را ببلعید؟   □ 1- بلی           □ 2- خیر        □ 3- نمی دانم

7- اگر ساعت 12 ظهر از این دهان شویه استفاده کنید، از چه زمانی می توانید دوباره بخورید یا بیاشامید؟

ازساعت …………..                      □ نمی دانم

"در این بخش یک دستورالعمل درباره نکاتی که بعد از کشیدن دندان باید رعایت شود، توسط پرسشگر برای شما خوانده می شود. بعد از شنیدن این نکات، پاسخ سئوال های مربوط به آن را انتخاب و یا کتباً بنویسید."

8- اگر ساعت 8 صبح دندانتان را بکشید، از چه زمانی می توانید گاز را از دهان بیرون بیاندازید؟

از ساعت………                                   □ نمی دانم

9- اگر ساعت 8 صبح دندانتان را بکشید، آیا ساعت 2 بعد از ظهر می توانید غذای داغ بخورید؟

□1- بلی                □2- خیر                   □3 - نمی دانم

"در این بخش سئوال هایی در مورد برخورد با مشکلات دهان و دندان و عباراتی از فرم معاینه دندانپزشکی به شما ارائه می شود، لطفاً پاسخ صحیح را علامت بزنید."

10- در صورت خونریزی کم از لثه بعد از مسواک زدن یا استفاده از نخ دندان، به نظر شما بهترین اقدام کدام گزینه است؟

□1- استفاده نکردن از مسواک و نخ دندان به صورت روزانه       

□2- جویدن آدامس به جای استفاده از مسواک و نخ دندان

□3- ادامه استفاده از مسواک و نخ دندان به صورت روزانه

□4- استفاده از خلال دندان به جای استفاده از مسواک و نخ دندان          

□5- نمی دانم

11- در صورت احساس درد و تورم در دهان، به نظر شما بهترین اقدام کدام گزینه است؟

□1- مصرف آنتی بیوتیک(چرک خشک کن)          □2- مصرف مسکن          □3-مشاوره با خانواده 

□4-مراجعه به پزشک یا دندانپزشک                            □5-نمی دانم

12- برای حذف جرم و رنگدانه های چسبیده به دندان، به نظر شما بهترین اقدام کدام گزینه است؟

□1- جویدن مواد غذایی سفت مثل سیب                            □2- استفاده از دهان شویه         

□3- استفاده از خمیردندان جرم گیر و سفید کننده       □4- جرم گیری و بروساژ توسط دندانپزشک            □5-نمی دانم

13-  معنی و مفهوم عبارت"دندانپزشک را از نتایج ناخواسته درمان بر روی دندانهایم مبرا می دانم"به نظر شما کدام گزینه است؟

□1- دندانپزشک را نسبت به عوارض ناخواسته درمان بر روی دندانهایم مسئول می دانم.

□2- از اقدامات درمانی انجام شده توسط دندانپرشک رضایت کامل دارم.

□3- به دندانپزشک اجازه می دهم درمان های لازم را هر طور که صلاح می داند، انجام دهد.

□4- دندانپزشک را نسبت به عوارض ناخواسته درمان بر روی دندانهایم مسئول نمی دانم.

□5- نمی دانم.

14- معنی و مفهوم عبارت "سابقه حساسیت یا آلرژی دارویی دارم" به نظر شما کدام گزینه است؟

□1- پس از مصرف بعضی از داروها، دچار لکنت زبان و تشنج می شوم.

□2- پس از مصرف بعضی از داروها، دچار درد شدید زیر جناغ سینه می شوم.

□3- پس از مصرف بعضی از داروها، دچار تنگی نفس و کهیر بر روی پوست می شوم.

□4-  پس از مصرف بعضی از داروها، دچار اضطراب و سرگیجه می شوم.

□5- نمی دانم

"در این بخش سئوال هایی در مورد عادات رفتاری بهداشت دهان و دندان خودتان به شما ارائه می شود. یکی از گزینه هایی که نشان دهنده عادت رفتاری شماست را انتخاب کنید و علامت بزنید."

15- معمولاً هر چند وقت یک بار دندانهایتان را مسواک می زنید؟

5 1- خیلی کم یا هیچ وقت            52- یک بار در هفته

53- دو یا سه بار در هفته                           54- یک بار در روز

55- دو بار در روز یا بیشتر

16- آیا به هنگام مسواک زدن از خمیر دندان هم استفاده می کنید؟

51- همیشه        52- اکثر اوقات              53- به ندرت                 54- هیچ وقت

17- آیا قبل یا بعد از مسواک زدن، از نخ دندان استفاده می کنید؟

51- همیشه        52- اکثر اوقات              53- به ندرت                 54- هیچ وقت

18- آخرین باری که به دندانپزشک مراجعه کردید، چه زمانی بوده است؟

51- طی 6 ماه گذشته                    52- بین 6ماه تا یک سال قبل          53- بین یک تا دو سال قبل           

54- بین دو تا پنج سال قبل                        55- بیش از پنج سال قبل                          56- به یاد نمی آورم

57- تاکنون به دندانپزشک مراجعه نکرده ام

19- معمولاً در میان وعده ها چند بار در روز تنقلات شیرین (بیسکویت، شکلات، شیرینی، پاستیل و...) یا نوشیدنی های شیرین(نوشابه، چای شیرین، آب میوه آماده و ...) را در بین وعده های غذایی اصلی می خورید؟

5 1- حدود سه بار در روز یا بیشتر              52- حدود 2 بار در روز                53- یکبار در روز

54- گاهی اوقات، نه هر روز                       55- خیلی به ندرت، یا اصولاً در بین وعده های غذایی چیزی نمی‌خورم.

20- آیا در حال حاضر سیگار می کشید؟

51- خیر، هرگز نکشیده ام                         52- خیر، قبلاً می کشیدم ولی اکنون ترک کرده ام

53- بلی، یک نخ در ماه یا کمتر      54- بلی، 3-2 نخ در ماه   

55- بلی، 3-2 نخ در هفته                          56- بلی، یک نخ در روز  

5 7- بلی، چند نخ در روز (در صورتیکه بیش از یک نخ در روز سیگار می کشید، تعداد آن را ذکر کنید): ........................

21- اطلاعات مربوط به سلامت دهان و دندان(دندانپزشکی) را معمولاً از کدام منبع به دست می آورید؟

(شما می توانید بیش از یک گزینه را انتخاب نمایید)

5 1- کتاب        52- اینترنت       53- خانواده       54- دندانپزشک              55- روزنامه      

56- رادیو و تلویزیون                   57- دوستان و همکاران                 58- سایر منابع (لطفاً ذکر کنید): .................

مشخصات پاسخگو

با توجه به اهمیت اطلاعات این بخش در روند تحقیق، خواهشمند است با دقت به سئوال های زیر پاسخ دهید. (لازم به ذکر است؛ اطلاعات این بخش کاملاً محرمانه بوده و نیازی به ذکر نام نیست)

جنس:

سال تولد:

چند سال درس خوانده اید:

آخرین مدرک تحصیلی:

تعداد افراد خانوار (تعداد افرادی که با هم در یک منزل مسکونی زندگی می کنید): ............ نفر