مقدمه

دیابت ملیتوس به صورت افزایش قند خون تعریف می شود که ناشی از نقص درترشح انسولین، عملکرد انسولین یا هردو
می باشد.(¹⁾ این بیماری علاوه بر شیوع بالا، عوارض بسیاری در بخش های مختلف بدن از جمله حفره دهان دارد که می تواند علت عمده ناتوانی و مرگ و میر بیماران دیابتی بوده و هزینه هنگفتی را بر اقتصاد جامعه تحمیل کند.⁽²⁾ دیابت با ایجاد نوروپاتی اتونوم، عوارض میکروواسکولار و ماکروواسکولار باعث تغییراتی در ارگان های مختلف بدن می شود.⁽³⁾ همچنین دیابت اثر قوی بر روی تولید و ترکیبات بزاق داشته و با تغییر درpH بزاق، پوسیدگی و پلاک دندانی را افزایش می دهد.^(4و1)

 نفروپاتی یکی از عوارض میکروواسکولار مهم ناشی از دیابت، به عنوان شایع‌ترین علت نارسایی برگشت ‌ناپذیر کلیه ذکر شده است.^(3و2) مرحله نهایی آن تحت عنوان ESRD بوده که درمان آن شامل دیالیز و پیوند کلیه است.⁽⁵⁾ افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی مستعد تظاهرات دهانی متفاوتی ناشی از بیماری یا درمان های آن هستند.⁽⁶⁾ بیماری کلیوی و تظاهرات دهانی دارای اثر متقابل بر روی هم بوده به گونه ای که بهداشت و سلامت دهان اثری مهمی بر کیفیت زندگی بیماران دیالیزی دارد. همچنین بیماری کلیوی و همودیالیز باعث ایجاد عوارض مختلفی بر دهان و دندان می شود.^(8و6)  

 علائم دهانی در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه و بیماران همودیالیزی عبارتند از افزایش حجم غدد بزاقی، کاهش بزاق، خشکی دهان، بوی تنفس شبیه اوره، احساس طعم فلزی، افزایش جرم، التهاب لثه، خونریزی وتحلیل لثه، عفونت کاندیدیایی، التهاب زبان و لقی دندان.^(7و6)  

تشخیص زود هنگام تظاهرات دهانی در درمان و پیشگیری عوارض جدی تر به خصوص در بیماران کاندید پیوندهای کلیه اهمیت زیادی دارد. علائم و نشانه های دهان گاهی تنها
شاخص های عینی از بیماری ها هستند و دندانپزشکان می توانند نقش اساسی در تعیین شرایط سیستمیک داشته باشند. اکثر مطالعات عوارض دهانی را در دیابت و همودیالیز به صورت جداگانه ارزیابی کردند. با توجه به شیوع بالای دیابت و افزایش بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه و از طرفی اهمیت بهداشت دهان و دندان درارتقای سلامت بیماران دریافت کننده دیالیز، مطالعه حاضر با هدف ارزیابی توزیع فراوانی علایم و نشانه های دهانی و دندانی در بیماران دیابتی با و بدون ESRD انجام شد.

مواد و روش ها

این مطالعه توصیفی-مقطعی بر روی 118بیمار دیابتی
مراجعه کننده به مراکز دیابت و دیالیز شهر یزد در سال 1399 انجام شد. براساس تاریخچه و پرونده پزشکی موجود در مرکز دیابت، بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 با مشکلات کلیوی به دو گروه بیماران در مراحل انتهایی بیماری کلیوی ESRD[1] و
non-ESRD تقسیم شدند.

پس از تصویب طرح در «کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد» به شماره 1399،255 IR.SSU.REC، با توضیح هدف از انجام تحقیق برای تک تک افراد واجد شرایط شرکت در مطالعه، از آن ها رضایت آگاهانه اخذ شد.

بیماران غیر همکار یا با تاریخچه پرتودرمانی سروگردن، مصرف هرکدام از داروهای آنتی هیستامین یا ضدافسردگی سه حلقه ای و سایر داروها و شرایطی که باعث خشکی دهان میشوند، از مطالعه خارج شدند.

تظاهرات دهانی بیماران شامل علایم (sign) و نشانه های دهانی (symptom) بود، که ثبت شد.

علایم دهانی مثل سوزش بدون علت موضعی در مخاط دهان که با مقیاس (VAS) visual analogue scale سنجیده شد و همچنین احساس خشکی دهان براساس پرسشنامه استاندارد فاکس⁽⁹⁾ در پرسشنامه ثبت گردید. همچنین نشانه های دهان، شامل زبان باردار، زخم مخاطی، کاندیدیازیس، اروژن دندانی و نیز شاخص های DMFT و CPITN  (Community periodontal Index of Treatment Need)توسط محقق، با استفاده از پروب و آینه ارزیابی و ثبت گردید.

جهت ارزیابی شاخص DMFT تمام بیماران با استفاده از سوند و آینه معاینه شدند؛ که براساس آن دندان های پوسیده، ترمیم شده و از دست رفته بر اثر پوسیدگی ثبت شد. بررسی وضعیت پریودنتال با استفاده از شاخص CPITN⁽¹⁰⁾ و به وسیله پروب WHO صورت گرفت و براساس کدهای 0 تا 4 تعیین شد.(کد 0: سلامت نسبی لثه، کد1: BOP، کد2: جرم، کد3: پاکت کم عمق و کد 4: پاکت عمیق)

در این شاخص، دهان به 6 قسمت (سکستانت) تقسیم شد که در هرکدام از سکستانت ها، بالاترین امتیاز به عنوان امتیاز آن سکستانت تعیین گردید:

• عدم نیاز درمانی (امتیاز0)
• خونریزی حین پروب (امتیاز1)
• جرم و پلاک (امتیاز2)
• پاکت به عمق 4-5 میلیمتر (امتیاز3)
• پاکت به عمق 6میلیمتر یا بیشتر (امتیاز4)

 اطلاعات به دست آمده در نرم افزار آماری SPSS 17 وارد شد و به تفکیک هریک از علایم و نشانه ها و سن و جنس ارزیابی و بین دو گروه مقایسه گردید. جهت محاسبات آماری از
آزمون های  T-test،Chi-squre،ANOVA و Mann-Whitney استفاده شد.

یافته ها

در این مطالعه، در مجموع 118 بیمار دیابتی مورد بررسی قرار گرفت؛ که 59 نفر در گروه بیماران ESRD و 59 نفر در گروه non-ESRD بودند. 8/50 درصد بیماران مرد بودند. بیماران گروه  ESRD  همگی در مرحله 5 قرار داشتند و تحت درمان همودیالیز بودند (از حداقل 3 هفته تا حداکثر 15سال با میانگین 1سال و 8 ماه). بیماران گروه non-ESRD بر اساس میزان GFR در مراحل 1 تا 4 مشکلات کلیوی قرار داشتند (16 نفر در مرحله1، 25 نفر در مرحله2، 16 نفر در مرحله3 و 2 نفر در مرحله4). سایر اطلاعات بیماران در جدول 1 آمده است. مقایسه سن بر اساس آزمون آماری T-TEST و جنس با استفاده از Chi-square بین دو گروه تفاوت معنی داری نداشت.

فراوانی علایم و نشانه های دهانی در دو گروه در جدول 2 آمده است. همان گونه که ملاحظه می گردد، بیشترین تظاهر در هر دو گروه مربوط به زبان باردار و کمترین تظاهر در گروه ESRD،  اروژن دندانی و در گروه non-ESRD، اروژن دندانی و زخم دهانی بود. رنگ پریدگی مخاط در گروه non-ESRD  به طور معنی داری بیشتر از گروه بیماران تحت درمان دیالیز گزاش شد(001/0>P).

درد مخاط براساس معیار VAS ارزیابی شد که در رابطه با میانگین آن بین دو گروه تفاوت معنی داری گزارش شد، به طوری که گروه non-ESRD درد مخاطی بیشتری را نسبت به گروه ESRD گزارش کردند (007/0P-value=). همچنین وضعیت پریودنتال با استفاده از شاخص CPITN ارزیابی شد که در گروه non-ESRD به طور معنی داری بیشتر از گروه دیگر بود (040/0P=). DMFT  در گروه non-ESRD کمی بالاتر گزارش شد اما این اختلاف از نظر آماری معنی دار نبود. نتایج آزمون آماری نشان داد بین متغیرهای سن با هریک از شاخص های CPITN وDMFT  ارتباط معنی داری وجود داشت. جدول4، همبستگی بین متغیرهای سن، مدت دیالیز، DMFT و CPITN را در دو گروه مورد بررسی نشان می دهد. همان گونه که ملاحظه می گردد در گروه non-ESRD همبستگی آماری مثبت و
معنی داری بین سن با شاخص های DMFT و CPITN مشاهده شد؛ همچنین در گروه ESRD همبستگی مثبت و معنی داری بین سن با شاخص DMFT وجود داشت. ارتباط سن با شاخص CPITN نیز در این گروه مثبت و معنی دار بود، اما ارتباط بین مدت زمان دیالیز با شاخص CPITN معکوس و غیر معنی دار گزارش شد.

جدول 1 : اطلاعات پایه بیماران مورد بررسی

داده ها به وسیله تعداد (درصد) و میانگین± انحراف معیار توصیف شدند.

جدول 2 : فراوانی علایم و نشانه های دهانی در دو گروه

داده ها به وسیله تعداد (درصد) توصیف شدند.

جدول 3 : میانگین شدت سوزش مخاط و شاخص های DMFT و CPITN در دو گروه مورد بررسی

جدول 4 : همبستگی بین متغیرهای سن، مدت دیالیز، DMFT و CPITN در گروه مورد بررسی

بحث

دیابت ملیتوس و همچنین مشکلات کلیوی و درمان های آن شامل دیالیز باعث ایجاد عوارض دهانی مختلف شده و بر روی کمیت و کیفیت بزاق اثر می گذارد.^(8و7و1) در مطالعات، علائم و نشانه های دهانی متفاوتی در بیماران دیالیزی بررسی شدند، اما مطالعات کمی تظاهرات دهانی را در بیماران دیابتی ESRD و non-ESRD  بررسی و مقایسه کردند.

بیشترین تظاهر دهانی در مطالعه حاضر زبان باردار بود. زبان باردار به علت باقی ماندن سلول های اپیتلیالی دسکوامه و لکوسیت ها در پاپی های نخی شکل زبان و تجمع باکتری ها برروی آن ایجاد می شود که از عمده دلایل آن شرایطی نظیر کم نوشیدن آب، جریان کم بزاق، بهداشت دهانی ضعیف و حتی وضعیت های روحی و احساسی موجود در بیماران دیالیزی
می باشد.^(12و11و7) زبان باردار در گروه non-ESRD با میانگین سنی 30 /12±63/52 سال بیشتر از گروه ESRD با میانگین سنی 97/11±88/54 سال بود؛ در این مطالعه میانگین زبان باردار در گروه دیالیزی 1/66 درصد به دست آمد. نتایج این مطالعه مشابه مطالعه Ahmed و همکاران⁽¹²⁾ بود که بر روی بیماران دیالیزی با میانگین سنی 52 سال انجام گرفت و فراوانی زبان باردار 4/73 درصد گزارش شد. در مطالعه Marinoski  و همکاران⁽⁷⁾ که برای بررسی یافته های بزاقی و مخاط دهان دربیماران غیردیابتیک مبتلا به بیماری مزمن کلیوی انجام شد، شیوع زبان باردار 28 درصد بود که با مطالعه حاضر تفاوت دارد. یکی از علل مهم آن شاید مرتبط با این موضوع باشد که جامعه آماری مورد مطالعه آن برخلاف مطالعه حاضر، بیماران غیر دیابتی بودند.

یکی دیگر از تظاهرات شایع در بیماران، پتی شی مخاط دهان بود. در بیماران تحت درمان همودیالیز، اختلالات فانکشن کلیه و مشکلاتی در تجمع پلاکتی و نیز مصرف داروهای ضدانعقاد خوراکی و استفاده از هپارین عامل شیوع پتی شی و حتی اکیموز می باشد.⁽¹³⁾ پتی شی در مطالعه حاضر در گروه ESRD، 3/59 درصد به دست آمد که از گروه دیگر بالاتر بود. برای پتی شی در مطالعات مختلف شیوع متفاوتی ذکر شده است.^{(13و10و5و2)}  

یکی از مشکلات مهم در این بیماران که بر روی کیفیت زندگی آنها اثر منفی دارد، خشکی دهان و احساس خشکی دهان می باشد. به طور کلی خشکی دهان در بیماران دیابتی، به علت درگیری غدد بزاقی فرعی و همچنین تغییرات میکروواسکولار و نوروپاتی شایع است. گزرستومی در بیماران دیابتی ESRD، یک پدیده چند عاملی است که به علت عواملی مثل کاهش عملکرد کلیه، محدودیت در مصرف مایعات، جریان بزاقی پایین، فیبروز و آتروفی پارانشیم غدد بزاقی فرعی و همچنین مصرف داروهای متفاوت می باشد.^(13و7)

در مطالعه حاضر، هم احساس خشکی دهان توسط بیمار و هم خشکی دهان براساس معاینات در گروه ESRD کمتر از گروه non-ESRD گزارش شد. اما اختلاف از نظر آماری معنی دار نبود. مطالعه de la Rosa García و همکاران⁽¹³⁾ در مکزیک بر روی 229 بیمار دیابتی در دو گروه ESRD  و non-ESRD  انجام شد که در آن میانگین سنی در گروه ESRD، 6/11±9/57 و در گروه
non-ESRD،  6/11±8/58 سال بود که از میانگین سنی مطالعه حاضر بیشتر است. نتایج مطالعه مذکور نشان داد خشکی دهان در گروه ESRD (4/44 درصد) بیشتر از گروه non-ESRD  (2/36 درصد) بود که با مطالعه حاضر (به ترتیب 6/35  درصد و 8/50  درصد) مطابقت ندارد. همچنین در مطالعه Kassim و همکاران⁽¹⁴⁾ خشکی دهان در بیماران دیالیزی 76  درصد بود. از دیگر عوارض دهانی شایع در این بیماران عفونت های قارچی کاندیدیازیس است که یکی از ریسک فاکتورهای مهم آن خشکی دهان
می باشد که به علت کاهش اثر حفاظتی بزاق ناشی از خشکی دهان ایجاد می شود. از سایر علل مهم کاندیدیازیس در این بیماران می توان به کاهش بهداشت دهان، بیماری های همراه به علت سن بالا، استفاده از پروتز و دیابت اشاره کرد.⁽¹³⁾ همچنین انگولار کلایتیس می تواند به علت آنمی و کاهش اسیدفولیک در این بیماران شایع باشد.⁽¹⁰⁾ علاوه بر این شرایط سرکوب ایمنی در بیماران دیالیزی، اورمی، سوءتغذیه، و کارکرد مختل ایمنی سلولی شانس ابتلا به عفونت های فرصت طلب کاندیدایی را افزایش می دهد.⁽⁸⁾

در مطالعه حاضر، فراوانی کاندیدیازیس در گروه بیماران دیالیزی، 5/30 درصد و در گروه دیگر 9/33 درصد بود که اختلاف معنی داری بین دو گروه مشاهده نشد. در مطالعه Dioguardi و همکاران⁽¹⁵⁾ نتایج به دست آمده، مشابه مطالعه حاضر بود به طوریکه شیوع کاندیدیازیس در گروه بیماران دیابتی ESRD، 2/17 درصد و کمتر از گروه بیماران دیابتی
non-ESRD (3/22 درصد) بود؛ اما اختلاف معنی داری مشاهده نشد. پایین تر بودن فراوانی کاندیدا نسبت به مطالعه حاضر
می تواند به این علت باشد که این آمار در مطالعه مذکور، فقط مرتبط با کاندیدیازیس داخل دهانی بود و انگولار کلایتیس به صورت مجزا ارزیابی شد، اما در مطالعه حاضر انگولار کلایتیس و انواع مختلف کاندیازیس در یک دسته بررسی شدند.

یکی دیگر از علایم دهانی شایع در بیماران با مشکلات کلیوی و دیالیزی رنگ پریدگی مخاط است که یک پدیده چند عاملی می باشد. رنگ پریدگی مخاط در بیماران دیالیزی به علت وجود آنمی نورموکروم- نورموسیتک ناشی از کاهش تولیداریتروپویتین و افزایش همولیز ناشی از دیالیز و سموم اورمیک و در برخی موارد به علت سوءتغذیه و نیز کمبود اسید فولیک ایجاد می گردد.^(16و15و10)

فراوانی رنگ پریدگی در مطالعه حاضر در گروه ESRD، 4/25 درصد گزارش شد که به طور معنی داری پایین تر از گروه non-ESRD، (1/66 درصد) بود، که یکی از علل آن می تواند مرتبط با شرایط نامناسب معاینه در بیماران دیالیزی در بیمارستان، در مقایسه با گروه non-ESRD که روی یونیت معاینه شدند، باشد. از طرف دیگر بیماران non-ESRD مورد مطالعه، اکثراً بیماران با کنترل ضعیف بودند. اما بیماران دیالیزی تحت کنترل منظم آزمایشات خونی و ارزیابی آهن و نیز تحت درمانهای مناسب با کنترل دقیق بودند. در مطالعه Dande و همکاران⁽¹⁷⁾ نتایج مشابهی با مطالعه ما گزارش شد که فراوانی رنگ پریدگی مخاط در بیماران مبتلا به ESRD، 24 درصد بود؛ در حالی که در مطالعه Dioguardi و همکاران⁽¹⁵⁾ رنگ پریدگی مخاط در گروه ESRD، 4/40 درصد گزارش شد که به طور معنی داری بالاتر از گروه non-ESRD بود و با نتایج مطالعه حاضر، مطابقت نداشت.

یکی دیگر از تظاهرات دهانی در مطالعه حاضر، زخم های دهانی بود. یکی از دلایل شیوع زخم در بیماران با مشکلات کلیوی می تواند ناشی از آسیب مستقیم اسید اوریک تجمع یافته در بزاق بیماران مبتلا به مراحل انتهایی نارسایی کلیه و یا ثانویه به تخریب ایجاد شده در حفره دهان ناشی از تأثیرات سیستمیک این بیماری باشد. درهرصورت میزان بروز این عارضه در این بیماران در حدی است که بایستی جدی گرفته شده و در معاینات روتین مورد بررسی قرار گیرد.^(18و14)

در مطالعه حاضر، فراوانی زخم در هر دو گروه مشابه (4/25 درصد) بود که کاملاً با نتایج مطالعه حیدرلو⁽¹⁸⁾ که فراوانی زخم در مبتلآیان به نارسایی پیشرفته کلیوی تحت درمان همودیالیز، 25 درصد گزارش شد، هم خوانی داشت.

 در مطالعه Kassim و همکاران⁽¹⁴⁾ شیوع زخم دهان 3 درصد گزارش شده است. علت بالاتر بودن واضح فراوانی زخم در مطالعه حاضر، این است که در مطالعه مذکور فقط زخم آفتی بررسی شد اما در مطالعه ما هر نوع زخمی ثبت شده بود.

کمترین نشانه دهانی مشاهده شده در بیماران مورد بررسی در مطالعه حاضر، اروژن های دندانی بود که در گروه بیماران دیالیزی 2/10 درصد و در گروه دیگر 4/25 درصد گزارش شد. مهم ترین علت اروژن دندانی در این بیماران، ممکن است خشکی دهان باشد، زیرا کاهش بزاق منجر به کاهش ظرفیت بافری و خنثی کردن محیط اسیدی دهان می شود.⁽¹⁵⁾

نتایج مطالعات در رابطه با اروژن دندانی در بیماران دیالیزی پراکندگی زیادی داشت به طوریکه نتایج مطالعات مختلف، دامنه وسیعی از 4 درصد تا 60 درصد^{(19و15و11و2)} را گزارش نمودند که این تفاوت ها می تواند مرتبط با تفاوت در میانگین سنی، وضعیت کنترل بیماری، وضعیت بهداشت دهان و مراقبت های مرتبط و سطح نگرش و آموزش به این بیماران باشد.

همچنین یکی از مشکلات شایع در بیماران دیابتی و بیماران کلیوی و به ویژه بیماران تحت درمان همودیالیز، درد و سوزش مخاطی بود که مهم ترین علت آن ممکن است خشکی دهان باشد که یکی از مشکلات شایع در این بیماران است.⁽¹⁴⁾

در بیشتر مطالعات، میانگین فراوانی درد و سوزش مخاطی در بیماران ارزیابی شده است. اما در مطالعه حاضر، علاوه بر میانگین فراوانی بیمارانی که مبتلا به علایم سوزش مخاطی بودند، این نشانه دهانی بر اساس معیار VAS هم سنجیده شد. نتایج نشان داد گروه non-ESRD به طور معنی داری شدت درد و سوزش مخاطی بیشتری نسبت به بیماران دیالیزی داشتند (به ترتیب 59/0 و 47/1). همچنین براساس میانگین فراوانی، این علایم به ترتیب در گروه ESRD، 15 درصد و در گروه non-ESRD،  25 درصد بود. همانطور که نتایج نشان می دهد با درمان دیالیز علایم درد مخاط کمتر شده که یکی از علل آن احتمالا مرتبط با درمان و کنترل دقیق بیماران دیالیزی با مکمل های آهن و بررسی دقیق بیماران در مراکز دیالیز می باشد.

در مطالعه Dioguardi و همکاران⁽¹⁵⁾ نتایج مشابهی در رابطه با سوزش زبان در بیماران دیالیزی گزارش شد (1/13 درصد)؛ همچنین در مطالعه Kassim و همکاران⁽¹⁴⁾ میزان درد مخاط در بیماران تحت درمان همودیالیز، 6/15 درصد گزارش شد.

 یکی از مشکلات شایع در بیماران دیابتی و کلیوی، پوسیدگی دندانی میباشد که یکی از علل آن خشکی دهانی شایع در این بیماران می باشد.⁽¹⁵⁾ میانگین شاخص DMFT در بیماران دیابتی تحت درمان همودیالیز 56/15 و در بیماران nonESRD 24/16 می باشد. براساس مطالعه انجام شده در تهران⁽²⁰⁾ بیماری کلیه و دیالیز اثری در پوسیدگی دندان ندارد و باعث تشدید آن نمی شود که احتمالاً به دلیل خاصیت آنتی باکتریال اوره بزاق دراین افراد می باشد⁽²¹⁾ و نتایج آن با مطالعه حاضر همخوانی دارد. در مطالعه فرساد و همکاران⁽²²⁾ در بیماران دیالیزی با میانگین سنی 2/17±2/53 سال، میانگینDMFT، 17/2±9/9 به دست آمد و همچنین بین DMFT و مدت دیالیز ارتباط
معنی داری وجود داشت. میانگین DMFT در مطالعه حاضر 06/8±56/ 15 بود که ارتباط معنی داری با مدت دیالیز نداشت اما با سن دارای همبستگی مستقیم و معنی داری بود.

یکی از مشکلات شایع در این بیماران، مشکلات پریودنتال می باشد که خشکی دهان در این بیماران می تواند یکی از عوامل آن باشد.⁽¹³⁾ علاوه بر آن عواملی مثل بهداشت ضعیف و مصرف برخی داروها در این بیماران مرتبط با مشکلات پریودنتال و افزایش حجم لثه ای و تجمع جرم و پلاک می باشد.⁽¹⁸⁾ بیشتر مطالعات فقط التهاب لثه و فراوانی جینجیویت را بررسی کرده بودند. در مطالعه Kassim و همکاران⁽¹⁴⁾ جهت ارزیابی سلامت لثه، وضعیت التهاب لثه ارزیابی شد که نتایج نشان داد 9/33 درصد بیماران مبتلا به جینجویت بودند؛ در حالی که در مطالعه حاضر از شاخص CPITN به هدف بررسی دقیق شرایط لثه ای و نیازهای درمانی پریودنتال استفاده شد که بیشترین موارد مربوط به ایندکس 2و 3 و کمترین آن مربوط به ایندکس0 بود. بین شاخص CPITN و مدت دیالیز همبستگی منفی وجود داشت اما ارتباط معنی دار نبود. در مطالعه سلیمانی و همکاران⁽²³⁾ در رابطه با شاخص CPITN در بیماران تحت همودیالیز، بیشترین مورد مربوط به ایندکس 3 و کمترین مورد مربوط به ایندکس 0(عدم نیاز درمانی) بود که با مطالعه حاضر همخوانی داشت. اما در این مطالعه CPITN با مدت دیالیز ارتباطی نداشت.

تفاوت در نتایج به دست آمده با مطالعات مختلف در هریک از متغیرها می تواند مرتبط با جامعه آماری متفاوت با میانگین سنی، وضعیت کنترل بیماری و سطح آموزش و نگرش متفاوت باشد.

نتیجه گیری

در مجموع میتوان این گونه نتیجه گیری کرد که نارسایی مزمن و پیشرفته کلیه میتواند باعث تغییراتی در حفره دهان ازجمله خشکی دهان، زخم مخاطی، پوسیدگی، اروژن دندانی، زبان باردار، کاندیدیازیس و همچنین مشکلات پریودنتال شود. همچنین بیماران دیالیزی مستعد برخی مشکلات دهانی دندانی می باشند؛ اما با درمان دیالیز برخی علایم و نشانه های دهانی بهبود میابد. همانطور که نتایج مطالعه نشان داد رنگ پریدگی مخاط، احساس درد مخاط و همچنن شاخص CPITN در گروه بیماران دیالیزی به طور قابل توجهی کمتر از گروه دیگر بود. بنابراین می بایست بیماران مذکور از لحاظ تظاهرات دهانی مورد معاینه دوره ای قرارگرفته و در صورت بروز علایم، نسبت به درمان به موقع آن ها اقدامات لازم انجام گیرد. همچنین با توجه به اهمیت بهداشت دهان و دندان در ارتقای سلامت این بیماران، توجه بیشتر بیماران، دندانپزشکان و مسئولین بهداشتی و نیز برنامه ریزی های دقیق برای این قشر خاص، باید انجام شود.

تشکر و قدردانی

از مرکز تحقیقات دیابت یزد و همچنین از دانشکده دندانپزشکی شهید صدوقی یزد به دلیل همکاری در اجرای این تحقیق، تشکر و قدردانی به عمل می آید.

پیوست

سن: ..........                                                              جنس:     ..........   

ESRD: دارد□                               ندارد□                           دیالیز: □

GFR: ..........                                                       FBS: ..........

HbA1C: ..........

پرسشنامه (VAS)

1. آیا در زمان خوردن غذا، احساس خشکی دهان دارید؟
2. آیا در بلع غذاهای مختلف، مشکل دارید؟
3. آیا برای بلع غذاهای خشک، نیاز به نوشیدن آب دارید؟
4. آیا احساس میکنید میزان بزاق در دهان شما کم شده است؟
5. آیا در شب یا هنگام بیدار شدن، احساس خشکی دهان دارید؟
6. آیا در طی سفر، احساس خشکی دهان دارید؟
7. آیا برای بهبود احساس خشکی دهان، از جویدن آدامس یا شکلات استفاده میکنید؟
8. آیا در طی شب به علت تشنگی، از خواب بیدار میشوید؟
9. آیا در احساس مزه غذاها، مشکل دارید؟
10. آیا احساس سوزش زبان دارید؟
11. آیا بیمار، احساس خشکی دهان دارد؟ بلی□ خیر□
12. آیا بیمار، احساس درد مخاط دارد؟ بلی□                  خیر□
13. آیا بیمار، زبان باردار دارد؟ بلی□                  خیر□
14. آیا در مخاط دهان، پتی شی یا پورپورا دارد؟

بلی□                  خیر□

15. آیا زخمی در مخاط دهان، دارد؟ بلی□                  خیر□
16. آیا مخاط بیمار، رنگ پریده است؟ بلی□                  خیر□
17. آیا دندان ها، دچار اروژن و سایش میباشد؟

بلی□                  خیر□

18. آیا ضایعات مرتبط با کاندیدا، در دهان بیمار دیده میشود؟     بلی□                 خیر□
19. آیا در معاینه مخاط دهان، خشکی مشاهده شد؟ بلی□                  خیر□

پتی شی: ..........

بوی اورمیک: ..........

سایر مشاهدات: شاخص DMFT: ..........

شاخصCPITN: ..........

[1] مرحله 5 یا GFR<15 (Glumeral Filteration Rate)