مقدمه

با پیدایش مواد، روشها و ابزارهای جدید در درمان ریشه، بسیاری از مشکلات وخطاهای رخ داده حین درمان ریشه قابل پیشگیری و درمان می باشند، به طوری که اکثر دندان های کشیده شده در گذشته به علت آسیب های حین درمان ریشه، امروزه با مداخله درمانی با پیش آگهی خوب حفظ می شوند.⁽¹⁾ موفقیت در درمان اندودنتیک به عوامل مختلفی بستگی دارد و احتمال شکست به طور چشمگیری در موارد مختلف، متفاوت است. هرچند برخی مشکلاتی که حین درمان یا بعد از آن به وقوع می پیوندند، پیش‌بینی نشده اند ولی بسیاری از آن ها ناشی از عدم شناخت و آگاهی کلینیسین از مورفولوژی کانال و ریشه و عدم سنجش سختی درمان می باشد.⁽²⁾

درمان ریشه قسمت مهمی از کار یک دندانپزشک است که شامل برداشتن پالپ، پاکسازی مکانیکی و شیمیایی و پر کردن کانال ها می باشد. کیفیت پایین هر یک از این مراحل موجب افزایش احتمال عدم موفقیت درمان دندان و پیشرفت یا باقی ماندن التهاب بافت پری اپیکال می شود.⁽³⁾ میزان موفقیت درمان ریشه ای که توسط دندانپزشکان عمومی انجام شده باشد 60-75 درصد گزارش شده است.⁽⁴⁾ از عوامل معمول که می‌توان به شکست درمان نسبت داد، ماندگاری باکتری ها داخل یا خارج کانال، پرکردن یا پاکسازی ناکافی، کانال های کوتاه یا بلند پر شده، سیل نامناسب تاجی، کانال های اصلی یا فرعی درمان نشده، طراحی حفره دسترسی ضعیف، عوارض مربوط به وسایل مانند لج، پرفوریشن یا ابزار جا مانده
می باشند.^(6و5).چنین حوادثی می تواند در مراحل مختلف درمان اندودنتیک مانند ایجاد حفره دسترسی، شکل دادن کانال و پاکسازی آن، پر کردن کانال و یا آماده سازی کانال برای قراردهی پست اتفاق بیفتد. ⁽⁷⁾

هدف اولیه در ایجاد حفره دسترسی ایجاد مسیر مستقیم یا بدون مانع به تنگه اپیکال است که عدم موفقیت در آن، اغلب عامل اصلی سایر حوادث داخل کانال است. ⁽⁸⁾ ایجاد مسیر جدید نسبت به کانال اصلی توسط فایل های سخت موجب می شود که بکار بردن ابزار، ضد عفونی نمودن و پر کردن کانال در ناحیه اپیکال بطور ناقص انجام شود که در اغلب موارد موجب ایجاد ضایعات پری اپیکال و نیز شکست درمان می گردد.^(10-8) مشکل ترین ناحیه به منظور پاکسازی در سیستم کانال ناحیه اپیکال می باشد. اینسترومنت ها تمایل به صاف نمودن کانال های انحنادار داشته و موجب ایجاد لج و جابجایی می گردند که یکی از شایع‌ترین حوادث نامطلوب در درمان ریشه می باشد. ⁽¹¹⁾ لج زمانی شکل می‌گیرد که طول کارکرد دیگر قابل دستیابی نیست و مسیر اصلی کانال از دست میرود. گسترش حفره دسترسی برای فراهم کردن دسترسی بدون مانع به کانال های ریشه، دادن انحناهای اولیه به فایل و عدم فشار بیش از اندازه به ابزار، استفاده از فایل های نیکل تیتانیوم، استفاده از تکنیک Passive step back، اعمال نیروی متعادل و کار کردن به کل طول کانال می تواند به جلوگیری از تشکیل لج کمک کند.⁽¹⁰⁾ پر کردگی کانال به طور چشمگیری بر روی نتیجه درمان ریشه تأثیر می‌گذارد و در صورتی که حد پرکردگی کوتاه‌تر از ۲ میلیمتری اپکس باشد، میزان موفقیت به ۶۸ تا ۷۷ درصد می‌رسد و پرکردگی فراتر از اپکس ۷۵ درصد موفقیت دارد. علاوه بر این در صورتی که پرکردگی هموژن و فاقد حباب باشد، ریسک شکست درمان ریشه را کمتر می نماید.⁽¹²⁾

عدم آگاهی از علل، پیشگیری و روش های درمان حوادث حین کار باعث ایجاد عوارض مختلف در بیمار، نارضایتی بیمار، کاهش موفقیت درمان ریشه و مشکلات قانونی می شود.⁽¹³⁾ با توجه به این امر که اطلاعات پایه در زمینه خطاهای حین درمان ریشه در دوران دانشجویی آموزش داده می شود و دانشجویان در بخش های بالینی و حین گذراندن واحدهای عملی ممکن است با این خطاها به صورت اولیه مواجه شوند، کسب دانش کافی در مورد حوادث حین کار جهت پیشگیری و درمان مناسب این موارد و همینطور تشخیص و درمان به موقع ضروری
می باشد.^(15و14) از این رو بررسی آگاهی دانشجویان از علل، پیشگیری و نحوه درمان این خطاها در انتخاب کیس مناسب، ارجاع به موقع و مدیریت این خطاها در آینده بسیار حائز اهمیت می باشد. علاوه بر این بررسی سطح آگاهی دانشجویان به بررسی محدودیت ها و مشکلات کوریکولوم و آموزش در سرفصل مورد نظر و لزوم بازنگری مطالب آموزش داده شده کمک بسزایی می نماید.

با توجه به اهمیت این موضوع، مطالعه حاضر با هدف شناخت سطح آگاهی کارورزان دندانپزشکی در ارتباط با حوادث حین درمان ریشه و اتخاذ تدابیر لازم در جهت آموزش بیشتر در این زمینه برای به حداقل رساندن حوادث حین درمان و افزایش درصد موفقیت درمان ریشه انجام گرفت.

مواد و روش ها

طرح حاضر، در شورای پژوهشی دانشکده دندانپزشکی یزد، بررسی گردید و پس از تصویب و تأیید کمیته اخلاق با شناسه IR.SSU.REC.1399.256، فاز اجرایی مطالعه آغاز شد. مطالعه، به روش توصیفی- مقطعی انجام شد.
نمونه های پژوهش تعداد 59 نفر از کارورزان دانشکده دندانپزشکی یزد بودند که به صورت تمام شماری وارد مطالعه شدند. ابزار مورد استفاده در این مطالعه پرسشنامه‌ای محقق ساخته و دوقسمتی بود: قسمت اول پرسشنامه حاوی اطلاعات دموگرافیک دانشجویان (جنس و معدل) و قسمت دوم شامل 20 سئوال جهت بررسی آگاهی دانشجویان از حوادث حین درمان ریشه در چهار حیطه تهیه حفره دسترسی، پاکسازی و شکل دهی کانال، پر کردن کانال و تهیه فضای پست و شکستگی عمودی ریشه (هر حیطه 5 سئوال) بود. جهت ارزیابی کلی ملاحظات اخلاقی ومطلع ساختن بیمار توسط دانشجویان مورد بررسی، در انتهای پرسشنامه سئوالی با عنوان "آیا دانشجویان در صورت بروز خطا بیمار را مطلع می‌سازند یا خیر" قرار داده شد.

معیار ورود به مطالعه شامل رضایت دانشجویان برای شرکت در مطالعه، تحصیل در ترم 11 یا 12 و گذراندن واحد اندو 2 نظری شامل سرفصل های مربوط به حوادث حین درمان ریشه بود. با توجه به این امر که معیار دسته بندی نمرات بر اساس کل نمره می باشد و برای تمامی سئوالات باید نمره گزارش گردد، معیار خروج نیز عدم تکمیل پرسشنامه به صورت عدم پاسخ دهی به یک یا چند سئوال، در نظر گرفته شد.

برای تهیه و تدوین پرسشنامه محقق ساخته، چهار فاز اجرایی) فاز تهیه و استخراج سؤالات، فاز تعیین روایی محتوا، فاز تعیین روایی ظاهری و فاز تعیین پایایی) به شرح زیر انجام گردید.

1) فاز تعیین روایی محتوا (Content Validity): برای تعیین روایی محتوایی پرسشنامه از مدل پیشنهادی لاشه (Lawshe) استفاده شد.⁽¹⁶⁾ به این ترتیب با توجه به حداقل تعداد اعضای 4 نفر بر اساس جدول لاشه، نسخه پرسشنامه تهیه شده به طور حضوری و یا از طریق پست الکترونیک به5 نفر از اساتید اندو دانشکده ارسال شد. از اساتید خواسته شد که میزان موافقت خود را درباره هر سئوال در سه حیطه قضاوتی میزان ضرورت، میزان وضوح و میزان سادگی لحاظ نمایند. پاسخ اعضا به شرح زیر کدگذاری شد: 3=کاملاً، 2=نسبتاً و 1=اصلاً.  در آخر هر پرسشنامه از اساتید خواسته شد که در صورت نیاز و صلاحدید سئوال یا سئوالاتی به پرسشنامه اضافه و یا حذف نمایند. آرای اعضای گروه پانل که به گزینه میزان ضرورت تعلق گرفته بود از طریق نسبت روایی محتوایی (Content Validity Ratio-CVR) کمی سازی گردید. شاخص روایی محتوایی (Content Validity Index-CVI) که میانگین مقادیر
آیتم های ابزار رواشده و نشان دهنده قابلیت اجرای ابزار نهایی می باشد نیز محاسبه گردید.

2) فازتعیین روایی ظاهری (Face Validity): پس از تأیید روایی محتوایی پرسشنامه برای تعیین روایی ظاهری، نسخه نهایی پرسشنامه به 16 نفر از دانشجویان دندانپزشکی در گروه هدف ارائه شد و از آنها در مورد مرتبط بودن، ساده بودن و واضح بودن سئوالات پرسشنامه به صورت مقیاس چهارگانه به صورت جداگانه سئوال گردید: 1)کاملاً مرتبط/  ساده/  واضح است، 2) مرتبط/ ساده/ واضح است ولی به اصلاح جزیی نیاز دارد، 3) به اصلاح اساسی نیاز دارد، 4)کاملاً غیر مرتبط/ ساده/ واضح است. هر سئوال در صورتی تأیید می شد که یا 50 درصد پاسخ دهندگان گزینه اول و یا 70 درصد آنها دو گزینه اول را انتخاب کرده بودند.

3) فاز تعیین پایایی (Reliability): پس از انجام مراحل فوق و قبل از اجرای آزمون، برای بررسی پایایی،
پرسشنامه ها در اختیار 20 نفر از دانشجویان دندانپزشکی مورد مطالعه قرار گرفت. در نهایت پایایی درونی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ سنجیده شد و یک ماه بعد مجددا همین پرسشنامه توسط این افراد تکمیل گردید.

برای انجام فاز تکمیل پرسشنامه با توجه به شرایط جامعه و پاندمی ویروس کرونا، نسخه الکترونیکی پرسشنامه مذکوردر سامانه طراحی پرسشنامه آنلاین (Porsline.ir) طراحی شد و با هماهنگی نمایندگان ترم های مورد نظر، لینک دسترسی به پرسشنامه در گروه های مجازی دانشجویان مربوطه قرارگرفت.

تکمیل پرسشنامه به صورت داوطلبانه و با ارائه توضیحات لازم در خصوص هدف از مطالعه بود و نیازی به ذکر نام دانشجو/ شماره دانشجویی وی نبود، همچنین به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات به ‌صورت محرمانه حفظ می‌شوند. پس از دریافت پرسشنامه تکمیل شده، بروشور حاوی اطلاعاتی در مورد حوادث حین درمان ریشه و پاسخ سؤالات پرسشنامه، در اختیار جامعه هدف قرار گرفت.

 نمره‌گذاری برای سؤالات بدین‌گونه بود که برای پاسخ درست نمره 1 و برای پاسخ غلط نمره‌ی صفر در‌نظر گرفته شد؛ حداقل نمره کسب شده توسط هر فرد می‌توانست صفر و حداکثر 20 باشد. جهت گزارش میزان آگاهی جامعه مورد بررسی به‌صورت کیفی، نمرات دانشجویان بر اساس حداقل و حداکثر نمره تعیین شده در پرسشنامه در سه طبقه ضعیف (<12)، متوسط (15-12) و خوب (20-15) دسته بندی گردید. داده‌ها پس از جمع آوری، با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 17 و آزمون آماری T-test و ضریب همبستگی پیرسون، تجزیه و تحلیل ‌شدند. سطح معنی‌داری در این مطالعه 05/0 در نظر گرفته شد.

یافته‌ها

در محاسبه CVR یا نسبت روایی محتوایی و بررسی میزان ضرورت هر گویه از پرسشنامه، عدد ۶۹/0 به دست آمد که با توجه به تعداد خبرگان به دست آمده در جدول لاشه، نسبت روایی محتوایی مورد تأیید قرار گرفت. در محاسبه CVI یا شاخص روایی محتوایی و بررسی میزان مرتبط بودن هرگویه، عدد به دست آمده ۹۸/0 بود که تمامی گزینه ها بر اساس نظر خبرگان در پرسشنامه قرار گرفت. همچنین پایایی درونی ابزار با استفاده از ضریب آلفایی کرونباخ بررسی شد که مقدار این شاخص 93/0 بود.

بر اساس نتایج مطالعه حاضر، میانگین نمره کل آگاهی دانشجویان مورد بررسی، 07/1±05/14 با حداقل نمره 7 و حداکثر نمره 20 بود. میانگین معدل دوره تحصیل دانشجویان موردبررسی 07/2±35/16 با حداقل نمره 23/14 و حداکثر نمره 30/18 گزارش گردید.

 نمرات دانشجویان در سه طبقه ضعیف (12>) متوسط(15-12) و خوب(15<) دسته بندی گردید. بر این اساس، میانگین نمره کل دانشجویان مورد بررسی در سطح متوسط ارزیابی شد. بر اساس آنالیز انجام شده، بین نمره آگاهی و معدل فرد ضریب همبستگی مثبت و معنی داری وجود داشت؛ به این معنا که با افزایش معدل دانشجو، نمرات آگاهی دانشجویان افزایش پیدا ‌کرد (001/0 P<، 386 /0=r ).

در مطالعه حاضر، ۵۹ دانشجو مورد بررسی قرار گرفتند که تعداد 25 (4/42درصد) مرد و 34 (6/57درصد) زن بودند. میانگین نمره آگاهی مردان 23/1±52/13 و زنان 78/1±44/14 گزارش کردید. بر طبق نتایج آنالیز آماری
T-test، اختلاف آماری معناداری بین نمره آگاهی در دانشجویان زن و مرد وجود نداشت (246/0=P).

نمرات دانشجویان مورد بررسی در چهار حیطه طراحی شده در پرسشنامه، در جدول 1 به طور خلاصه آورده شده است. بر این اساس بالاترین میانگین مربوط به حیطه پاکسازی و شکل دهی با میانگین نمره91/0 76/3 (از 5 نمره اختصاص داده شده به هر حیطه) و کمترین میانگین مربوط به حیطه تهیه فضای پست و شکستگی عمودی با میانگین 23/1 11/3 بود. نتایج آزمون آماری همبستگی پیرسون نشان داد ارتباط آماری معنی داری بین حیطه های پاکسازی و شکل دهی و تهیه فضای پست و شکستگی عمودی ریشه وجود نداشت (177/0=P)، اما ارتباط بین سایر حیطه ها از نظر آماری معنی دار بود (001/0>P).

در چهار حیطه بین نمرات آگاهی دانشجویان زن و مرد تفاوت آماری معناداری مشاهده نشد (05/0<P)(جدول2). بر اساس طبقه‌بندی ضعیف، متوسط و خوب، نمرات دانشجویان در حیطه‌های تهیه حفره دسترسی، پر کردن کانال و شکستگی عمودی در سطح متوسط و در حیطه پاکسازی و شکل دهی در سطح خوب گزارش گردید.

جدول 1 : میانگین و انحراف معیار نمرات آگاهی دانشجویان سال آخر دندانپزشکی در رابطه با حوادث حین درمان ریشه بر حسب حیطه

مورد بررسی

جدول 2 : میانگین و انحراف معیار نمرات آگاهی دانشجویان سال آخر دندانپزشکی در چهار حیطه مورد بررسی برحسب جنس

                         *t-test

در انتهای پرسشنامه سئوالی با عنوان "آیا دانشجویان در صورت بروز خطا بیمار را مطلع می‌سازند یا خیر؟" جهت بررسی کلی نحوه برخورد اخلاقی دانشجویان مورد بررسی با وقوع خطاهای حین درمان ریشه قرار داده شد. از بین پاسخ های داده شده، 48 نفر (4/81 درصد) در صورت بروز خطای درمان ریشه به بیمار اطلاع داده و11 نفر (6/18درصد) بیمار را از خطای انجام شده مطلع
نمی ساختند.

 بیشترین میزان پاسخ دهی صحیح دانشجویان به سئوال دوم پرسشنامه در حیطه‌ تهیه حفره دسترسی با عنوان "علت اصلی ایجاد پرفوراسیون ناحیه تاجی حین تهیه حفره دسترسی چیست؟" بود که دانشجویان گزینه صحیح "عدم توجه به محور طولی دندان" را با درصد 6/96 انتخاب نمودند. کمترین میزان پاسخ دهی صحیح به سئوال چهارم پرسشنامه در حیطه تهیه حفره دسترسی با عنوان "اولین علامت کلینیکی پرفوراسیون پالپ چمبر کدام است؟" بود که گزینه صحیح "خونریزی ناگهانی یا درد" با درصد 7/23 انتخاب شد. بیشترین پاسخ انتخاب شده توسط دانشجویان مربوط به گزینه "خونریزی ناگهانی همراه با درد" بود.

بحث

درمان ریشه جهت حفظ عملکرد دندان هایی که به نحوی دچار آسیب پالپی شده اند، انجام می گردد. طی درمان ریشه، درمانگر با طیف وسیعی از رویدادها و چالش‌های ناخواسته و غیر منتظره روبه‌رو می‌شود که می‌توانند بر پیش‌آگهی درمان اثر بگذارند.⁽¹⁵⁾ امروزه با تغییر نگرش افراد نسبت به سلامت دهان و دندان و همچنین با وجود افزایش موفقیت های درمان اندو، تمایل بیماران به حفظ و نگهداری دندان های طبیعی افزایش یافته است. به دلیل افزایش این تمایل، درصد انجام درمان های ریشه نسبت به موارد کشیدن دندان رو به افزایش می باشد.⁽¹⁷⁾ تحقیقات نشان داده اند که اکثر شکست های درمان ریشه ای به حوادث حین درمان مربوط می‌شوند؛ با این وجود با بهبود دانش و تدابیر لازم می توان از بسیاری از این خطاها جلوگیری نمود. بروز خطاها یا حوادث حین درمان ریشه می تواند بر پروگنوز درمان و نگهداری دندان وحفظ اکلوژن بیمار تأثیر زیادی داشته باشد.⁽¹⁷⁾ در دوره آموزشی دندانپزشکی عمومی، دانشجویان نسبت به این خطاها و نحوه پیشگیری و درمان آنها آگاهی پیدا کرده و در
کیس های انجام گرفته در طول تحصیل با برخی از آنها به طور عملی برخورد خواهند داشت.

 با توجه به این امر، ارزیابی آگاهی دانشجویان دندانپزشکی از خطاهای حین درمان ریشه امکان سنجش اثرگذاری آموزش و بررسی سرفصل های موجود در کوریکولوم، جهت مدیریت و درمان این خطاها را به سیاست‌گذاران حوزه سلامت می دهد. از این رو هدف از مطالعه حاضر، تعیین میزان آگاهی کارورزان دوره دکترای حرفه ای دندانپزشکی در رابطه با خطا های حین درمان ریشه بوده است. اکثر مطالعات انجام شده در زمینه خطاهای حین درمان ریشه فراوانی خطاها، علل و پیش آگهی آنها را گزارش نموده اند و مطالعات اندکی سطح آگاهی دانشجویان را در این زمینه مورد ارزیابی قرار داده اند.^(19و18)

 با توجه به نتایج مطالعه حاضر، میانگین نمره کل آگاهی دانشجویان مورد بررسی، 05/14 با حداقل نمره ۷ و حداکثر نمره 20 بود که نمرات در سه طبقه ضعیف(<12) متوسط(15-12) و خوب(20-15) دسته بندی گردید. بر این اساس میانگین نمره دانشجویان مورد نظر در سطح متوسط ارزیابی شد.

Shantiaei و همکاران⁽²⁰⁾ در مطالعه ای به بررسی میزان فراوانی حوادث صورت گرفته حین درمان ریشه توسط دانشجویان در بیماران مراجعه کننده به بخش اندودانتیکس دانشکده دندانپزشکی همدان پرداختند. بر اساس نتایج این مطالعه، 248 دندان (36 درصد) دارای کیفیت پرکردگی خوب بدون مشاهده حوادث حین درمان بود. در 41 درصد از دندان ها فاصله بین پرکردگی تا انتهای ریشه که در فیلم رادیوگرافی قابل مشاهده بود، بیش از 2 میلیمتر بود و پرکردگی کوتاه مشاهده شد. 19 درصد موارد مورد بررسی نیز، دارای پرکردگی ورای اپکس بودند. کیفیت پر کردگی ریشه توسط دانشجویان مورد بررسی در سطح متوسط ارزیابی گردید.

مختاری و همکاران⁽²¹⁾ در سال 1393 در مطالعه ای به بررسی رادیو گرافیک درمان ریشه انجام شده توسط دانشجویان دندانپزشکی عمومی یزد پرداختند. بر اساس نتایج این مطالعه، 6/64 درصد موارد دارای طول پرکردگی مناسب، 9/22 درصد طول کوتاه پرکردگی و 5/12 درصد دارای پرکردگی ورای اپکس بودند. در بررسی تقارب، 9/77 درصد دارای تقارب کافی و 4/65 درصد موارد دارای تراکم مناسب بودند. در کل 2/39 درصداز کل پرونده های مورد بررسی دارای درمان ریشه مناسب بودند.

بر اساس نتایج مطالعه کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ در زمینه سنجش آگاهی دانشجویان دندانپزشکی سال آخر دانشکده دندانپزشکی بابل از خطاهای حین درمان ریشه، آگاهی دانشجویان بطور کلی در هر چهار حیطه علل، پیشگیری، درمان و پروگنوز حوادث حین درمان ریشه، در سطح متوسط گزارش گردید. طبقه بندی حیطه ها به صورت خوب(100-75) متوسط(50-74) و ضعیف(کمتر از 50) بود. Sivakumar و همکاران⁽¹⁹⁾ نیز مطالعه ای با عنوان "آگاهی از فاکتورهای مؤثر در شکست های درمان ریشه بین دانشجویان دندانپزشکی ساواته" طراحی کردند. در این مطالعه نیز سطح آگاهی دانشجویان در مورد خطاهای حین درمان ریشه در سطح متوسطی گزارش گردید.

کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ در مطالعه خود از پرسشنامه محقق ساخته 20 سئوالی برگرفته از کتاب اندودانتیکس نگارش ترابی نژاد و همکاران⁽⁸⁾، در چهار حیطه علل (5 سئوال)، پیشگیری (۷ سئوال)، درمان (۵ سئوال) و پروگنوز (۳ سئوال) استفاده کردند. موضوع سئوالات، چهار مرحله اصلی درمان ریشه شامل تهیه حفره دسترسی، پاکسازی و شکل دهی، پر کردن کانال و تهیه فضای پست را
در بر می گرفت. پرسشنامه طراحی شده توسط Sivakumar و همکاران⁽¹⁹⁾ مشتمل بر ۱۵ سئوال در زمینه آگاهی (۵ سئوال)، نگرش(5 سئوال) و عملکرد(5 سئوال) بود. ابزار مورد استفاده در مطالعه حاضر پرسشنامه‌ای ۲۰ سئوالی محقق ساخته در چهار حیطه تهیه حفره دسترسی، پاکسازی و شکل دهی کانال، پر کردن کانال و تهیه فضای پست و شکستگی عمودی ریشه هرکدام ۵ سئوال و در انتها یک سئوال نگرشی بود. رفرنس مورد استفاده در طراحی پرسشنامه حاضر از جدیدترین رفرنس های جامع مورد استفاده در آموزش اندودانتیکس در دندانپزشکی ایران^(22و15) استفاده بود.

بر اساس نتایج مطالعه حاضر بالاترین میزان آگاهی دانشجویان مربوط به حیطه پاکسازی و شکل دهی و کمترین میزان آگاهی مربوط به حیطه تهیه فضای پست و شکستگی عمودی بود. همچنین میانگین نمره آگاهی دانشجویان در حیطه پاکسازی و شکل دهی بر اساس
طبقه بندی مطالعه در سطح خوب و بقیه حیطه ها در سطح متوسط گزارش گردید. بر اساس مطالعه کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ به طور کلی آگاهی دانشجویان مورد بررسی در حیطه درمان و پروگنوز بسیار بالاتر از دانش آنها در زمینه علل و پیشگیری بود. کمترین میزان آگاهی در حیطه علل و بالاترین میزان آگاهی در حیطه درمان بود. اختلاف آماری معناداری نیز در ۴ حیطه مورد نظر مشاهده نگردید.

در بررسی سئوالات در مطالعه حاضر کمترین نمره به سئوالی در حیطه تشخیص و مرحله تهیه حفره دسترسی (اولین علامت کلینیکی پرفوراسیون ناحیه پالپ چمبر) و بیشترین نمره به سئوالی در حیطه علل و مرحله تهیه حفره دسترسی (علت اصلی پرفوراسیون ناحیه تاجی حین تهیه حفره دسترسی) تعلق داشت. در مطالعه کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ کمترین نمره به سئوالی در حیطه پیشگیری و مرحله پاکسازی و شکل دهی (بهترین وسیله کمکی در تعیین موقعیت کانال ها) و بیشترین نمره به سئوالی در حیطه پیشگیری و مرحله تهیه حفره دسترسی (چه اقداماتی برای جلوگیری از پرفوراسیون طی تهیه حفره دسترسی انجام میشود) تعلق گرفت.

کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ در طراحی پرسشنامه هر ۴ حیطه علل، پیشگیری، درمان و پروگنوز را به‌طور مساوی در طراحی سئوالات در نظر گرفته‌اند. در کوریکولوم دوره دندانپزشکی عمومی بخش کوچکی مربوط به خطاهای حین درمان ریشه است و تمرکز بر علل، پیشگیری و پروگنوز این خطا ها می باشد. از سوی دیگر مبحث درمان در ارجاع تخصصی بیمار مطرح می شود و دانشجو کمتر نسبت به درمان این خطاها برخورد دارد، لذا تمرکز سئوالات طراحی شده در سه حیطه اول (علل، پیشگیری و پروگنوز) بود. در مطالعه حاضر، سئوالاتی نیز در زمینه تشخیص خطاها مطرح شد. دلیل این امر توجه به اولین و مهمترین مرحله در مدیریت خطاها، تشخیص درست و دقیق آنها می باشد. در مطالعه حاضر طراحی سئوالات بر اساس چهار مرحله اصلی درمان ‌ریشه تا تکمیل درمان انجام گرفت. هدف از مرحله بندی سئوالا،ت تجزیه و تحلیل آگاهی دانشجویان و نقاط ضعف آنها بر اساس مراحل انجام کار بود. در مطالعه Sivakumar و همکاران⁽¹⁹⁾ اکثر سئوالات مطرح شده جنبه نگرشی داشتند و بیشتر دیدگاه دانشجویان نسبت به علل شکست درمان ریشه سنجیده شد تا سطح آگاهی آن ها.

در مقایسه دو جنس در مطالعه حاضر بین دانشجویان دختر و پسر در نمره آگاهی کل، درچهار حیطه مورد بررسی اختلاف آماری معناداری وجود نداشت. در مطالعه کاشفی نژاد و همکاران⁽¹⁸⁾ بین دو جنس زن و مرد در حیطه علل و درمان اختلاف آماری معناداری در نمره آگاهی مشاهده گردید و نمره زنان در حیطه علل و نمره مردان در حیطه درمان بالاتر گزارش گردید.

در مطالعه حاضر بر اساس آنالیز انجام شده بین نمره آگاهی و معدل فرد، ضریب همبستگی مثبت وجود داشت به این معنا که با افزایش معدل دانشجو بطور معنی داری نمرات آگاهی دانشجویان نیز افزایش پیدا می کرد.

با توجه به لزوم آشنایی دانشجویان با علل، تشخیص، پیشگیری، پروگنوز و درمان خطاهای حین درمان ریشه و پیامدهای حقوقی و قانونی ناشی از این خطاها برای کلینیسین، ارتقا آگاهی و توانمندسازی دانشجویان جهت انجام فعالیت های بالینی و پیشگیری از این نوع خطاها از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.⁽²³⁾ جهت هرگونه مداخله آموزشی، اولین قدم، بررسی وضعیت موجود در زمینه آگاهی و شناخت نقاط ضعف دانشجویان می باشد. با شناخت این نقاط ضعف و تمرکز آموزش و یادگیری در آنها شاهد کاهش بروز این نوع خطا ها و تسهیل مدیریت بیماران توسط کلینیسین خواهیم بود. مطالعه حاضر به عنوان اولین قدم به بررسی سطح آگاهی دانشجویان دندانپزشکی در زمینه خطاهای درمان ریشه پرداخت. پیشنهاد می گردد مطالعات آینده در دانشکده‌های دندانپزشکی به صورت چند مرکزی به بررسی آگاهی دانشجویان در این زمینه پرداخته و در صورت لزوم نتایج این مطالعات جهت بررسی مجدد سرفصل‌های کوریکولوم و ارتقای آموزش در این زمینه، در اختیار دست‌اندرکاران و سیاستگذاران حوزه سلامت قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

بر اساس نتایج مطالعه حاضر، میزان آگاهی دانشجویان دندانپزشکی مورد مطالعه در رابطه با حوادث حین درمان ریشه در سطح متوسط ارزیابی شد. با توجه به اهمیت این مطلب در کار حرفه ای دندانپزشکان و روند ارجاع بیمار، اقدام جهت ارتقاء سطح آگاهی و عملکرد دانشجویان دندانپزشکی در تشخیص و درمان این حوادث در
محیط های آموزشی و درمانی ضروری به نظر می‌رسد .پیشنهاد می‌گردد در جهت ارتقای آگاهی و عملکرد دانشجویان در این زمینه مداخلات آموزشی و راهکارهای مناسب اتخاذ گردد.

تشکر و قدردانی

با تقدیر و تشکر از معاونت پژوهشی دانشکده دندانپزشکی یزد و کلیه دانشجویانی که ما را در انجام این تحقیق یاری کردند. این مقاله برگرفته از پایان نامه جهت دریافت درجه دکترای عمومی دندانپزشکی به شماره 1110 در تابستان 1400 می باشد.

دانشگاه علوم پزشکی وخدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد

دانشکده دندانپزشکی

کد : .........              

پرسشنامه

دانشجوی گرامی پرسشنامه حاضر جهت "تعیین میزان آگاهی کارورزان دوره دکترای حرفه ای دندانپزشکی یزد در رابطه با اتفاقات حین درمان ریشه در سال 1399-1400" طراحی گردیده است. لطفاً با دقت سؤالات را مطالعه نموده و در صورت رضایت به تمام سؤالات پاسخ دهید. ضمناً پرسشنامه بی نام و اطلاعات آن محرمانه خواهد بود.

 جنسیت: مرد£    زن£

سهمیه ورودی: سراسری£   بین الملل£        

معدل کل:..........

*تهیه حفره دسترسی

1. عامل اتیولوژیک اصلی در ایجاد اغلب حوادث داخل کانال چیست؟

الف) تجمع دبری در داخل کانال 

ب) تنوعات آناتومیک ریشه ها

ج) شتابزدگی دندانپزشک         

د) عدم حصول دسترسی مستقیم

2. علت اصلی ایجاد پرفوراسیون ناحیه تاجی حین تهیه حفره دسترسی چیست؟

الف)عدم استفاده از ابزار مناسب        

ب)عدم توجه به محور طولی دندان

 ج)تنوعات آناتومیک ریشه         

د)تجمع دبری در کانال

3. حین تهیه حفره دسترسی بعد از رسیدن به سقف پالپ چمبر استفاده از چه نوع فرزی توصیه می شود؟

الف)فرزهای روند الماسی 

ب) فرز فیشور  

ج)فرزهای با انتهای ایمن(safe ended) 

د)فرز چمفر

4. اولین علامت کلینیکی پرفوراسیون ناحیه پالپ چمبر کدام است؟

الف)خونریزی ناگهانی 

ب)درد ناگهانی 

ج) خونریزی ناگهانی به همراه درد 

د)خونریزی ناگهانی یا درد

5. کدام مورد بر پیش آگهی طولانی مدت دندان پرفوره شده تأثیر ندارد؟

الف)زمان ترمیم ناحیه 

ب)بهداشت دهانی بیمار  

ج)محل پرفوریشن  

د)همه موارد مؤثرند.

*پاکسازی و شکل دهی

6. در چه مواردی شیوع ایجاد لج بالاتر است؟

الف)کانال های باریک، کرودار و بلند         

ب)کانال های باریک، کرودار و کوتاه           

ج)کانال های گشاد، کرودار و کوتاه       

د)کانال های گشاد، مستقیم و بلند

7. کدام یک از حوادث زیر مطلوب ترین پیش آگهی را در مورد وسیله شکسته شده داراست؟

الف)یک وسیله کوچک کوتاهتر از طول کارکرد    

ب)یک وسیله کوچک در ورای فورامن اپیکال       

ج)یک وسیله بزرگ در مرحله اول اینسترومنتیشن   

د)یک وسیله بزرگ نزدیک به طول کارکرد

8. کدام مورد بر پروگنوز لج مؤثر نیست؟

الف)محل لج   

ب)وضعیت بافت پالپی     

ج)مرحله ایجاد لج   

د)همگی مؤثرند

9. مهم ترین عامل در پیشگیری از پرفوراسیون اپیکالی کدام است؟

الف) استفاده از مواد لوبریکنت       

ب) تهیه رادیوگرافی حین کار               

ج) استفاده از فایل های روتاری     

د)حفظ طول کارکرد در طول درمان

10. کدام یک از مشکلات زیر بدترین پیش آگهی را دارد؟

الف) پرفوراسیون در  اپیکالی   

ب) پرفوراسیون نواری زیر کرست                    

ج) ایجاد لج در  اپیکالی   

د) شکستن فایل در  اپیکالی

*پرکردن کانال

11. برداشت گوتاپرکا در چه مواردی برای تصحیح کردن پرکردگی کوتاه (underfill ) راحت تر است؟

الف) کانال های پر شده به روش تراکم جانبی سرد و قبل از قطع گوتاپرکا                           

ب)کانال های پرشده به روش تراکم عمودی و قبل از قطع گوتاپرکا                      

ج) کانال های پرشده به روش تراکم عمودی وبعداز قطع گوتاپرکا                       

د) کانال های پر شده به روش تراکم جانبی سرد و بعد از قطع گوتاپرکا

12. مهمترین علامت پرکردگی ورای اپکس (overfill) کدام است؟

الف)تورم لثه دندان موردنظر             

ب)درد حین جویدن                

ج)درد حین نوشیدن مایعات گرم            

د)حساسیت به آب سرد

13. پیش آگهی پرکردگی ورای اپکس به چه عاملی بستگی دارد؟

الف)سازگاری نسجی ماده پرکننده کانال          

ب)پاسخ میزبان              

ج)کیفیت سیل اپیکال               

د)همه ی موارد

14. کدامیک از موارد زیر علل اصلی پرکردگی ورای اپکس می باشد؟

الف) اور اینسترومنت و تیپر نامناسب کانال        

ب)فشار بیش از حد حین پرکردگی کانال       

ج)استفاده از گوتاپرکا با سایز نامناسب          

د)تکنیک پرکردن کانال

15.کدام مورد نادرست است؟

الف) معمولاً پرکردگی کوتاه پروگنوز بهتری از پرکردگی بلند دارد.                     

ب)خارج شدن مواد پرکردگی به میزان اندک، موجب التهاب بافتی می شود.                      

ج) اغلب حوادث حین پرکردن کانال ناشی از آماده سازی نامناسب آن است.                        

د)آماده سازی حداقل ناحیه اپیکال جهت جلوگیری از پرگردگی بلند مؤثر است.

*تهیه فضای پست و شکستگی عمودی

16. مهم ترین علت شکستگی عمودی ریشه کدام است؟

الف)فشار بیش از حد اسپریدر حین پرکردگی     

ب)سایز آماده سازی کانال                

ج)سمان کردن پست             

د)ترومای اکلوزالی

17. کدام یک از موارد زیر در جلوگیری از ایجاد شکستگی عمودی ریشه مؤثر نمی باشد؟

الف)استفاده از اسپریدرهای استاینلس استیل     

ب) استفاده از اسپریدر انگشتی              

ج)استفاده از فشار متعادل حین پرکردن       

د)فلرینگ و آماده سازی مناسب کانال

18. کدام یک از علایم شکستگی عمودی ریشه نمی باشد؟

الف)رادیولوسنسی در ناحیه اپیکال  

ب)رادیولوسنسی در ناحیه جانبی ریشه از کرونال تا اپیکال     

ج)پاکت پریودنتال عمیق و باریک  

د)رادیولوسنسی بین دیواره عاجی و ماده پرکننده کانال

19. برای تعیین اندازه و عمق پست آگاهی از چه مورد یا مواردی لازم می باشد؟

الف)نوع ماده پرکننده کانال 

ب)تعداد کانال ها 

ج)تکنیک پرکردن کانال 

د)آناتومی ریشه

20. کدام یک از موارد زیر بدترین پیش آگهی را در میان حوادث حین کار دارد؟

الف)پرفوراسیون ناحیه اپیکالی ریشه        

ب)شکستگی فایل در ناحیه میانی ریشه           

ج)شکستگی عمودی ریشه           

د)اینسترومنت ورای اپکس

21. در صورت بروز خطا آیا به بیمار اطلاع می دهید؟

الف)بلی      

ب)خیر