مقدمه

پاندمی کووید ۱۹ در سراسر جهان بر روی جنبه‌های مختلف زندگی انسان تاثیر گذاشته است.^(3-1) از آنجا که رعایت فاصله اجتماعی یکی از مهمترین استراتژی‌ها برای جلوگیری از گسترش این بیماری بوده است.^(6-4) بسیاری از دانشکده‌های دندانپزشکی نیز به دلیل پاندمی تعطیل شدند.⁽⁷⁾ چگونگی دستیابی به تعادل بین روند آموزش دانشجویان دندانپزشکی در عین پیشگیری از گسترش بیماری مسئله مهمی در آموزش دندانپزشکی‌‌محسوب شده است و بسیاری از دانشکده‌های دندانپزشکی سراسر جهان در تلاش برای ادامه ارائه آموزش‌های لازم در شرایط پاندمی کووید ۱۹‌ ‌بوده‌اند. در چنین بستری دغدغه‌های زیادی در مورد کیفیت آموزش برای دانشجویان دندانپزشکی مطرح شد و تلاش‌هایی برای پیشنهادات نوین جهت حفظ یا ارتقاء این آموزش‌ها، به خصوص در بستر آموزش آنلاین، به میان آمد. برای تحلیل امکان بهره‌گیری از روش‌های آنلاین در آموزش دندانپزشکی در دوران پاندمی، لازم است تفکیکی میان روش‌های مختلف آموزشی در نظر بگیریم. آموزش دندانپزشکی عمدتاً سه حیطه اصلی را شامل می‌شود: ⁽⁸⁾

• اولین شیوه عبارت است از سخنرانی و یادگیری مبتنی بر مسئله (Problem Based Learning)‌‌که این روش در دوران همه‌گیری کووید-19 در بسیاری از کشورها به شکل شناخته‌شده‌ای به صورت آنلاین ارائه شد. پلتفرم‌های مختلفی در اینترنت برای این هدف وجود داشت که زمینه‌هایی مانند  zoom و sky room از نمونه‌های مشهور بین‌المللی و داخلی در این زمینه هستند. این چنین بود که ارائه‌ی سخنرانی‌های آموزشی آنلاین با حفظ فاصله اجتماعی  کاملا امکان‌پذیر‌ می‌شد.
• حیطه دوم آموزش دندانپزشکی به دوره‌‌های آموزشی لابراتواری‌ ‌مربوط می باشند که در آنها به صورت سنتی استاد مراحل کار را به دانشجویان نمایش داده و به دنبال آن دانشجویان در مدل‌های شبیه‌سازی‌شده به تمرین آن مراحل می‌پردازند. در شرایط پاندمی بهتر به نظر می‌رسید که این حیطه آموزشی با استفاده از روش‌‌های دیجیتالی نوین مثل تکنیک‌‌های واقعیت مجازی (virtual reality) برگزار گردد. با این حال با توجه به هزینه بالای این تکنولوژی‌ها در حال حاضر این امکانات در اکثر دانشکده‌های کشور ما در دسترس نیست و علاوه بر کمبود سخت‌افزار، مشکلات متعدد نرم‌افزاری، دانشی و عملی در این زمینه ملموس است. گذشته از این، از آنجا که در حین ارائه آموزش لابراتواری لازم است کار دانشجو به صورت گام به گام مورد ارزشیابی استاد قرار گیرد، دغدغه‌های جدی در مورد مؤثر بودن این شیوه برای آموزش‌های لابراتواری وجود دارد.

بخش سوم آموزش دندانپزشکی به آموزش مهارت بالینی از طریق کارآموزی اختصاص دارد و نیازمند ارتباط نزدیک بین بیمار، دانشجو و استاد است. این حیطه در مقطع همه‌گیری جهانی ویروس کرونا با بیشترین مشکل مواجه بود.

در آموزش درمان ریشه دندان پیش از ورود دانشجویان به کلینیک دانشجو ابتدا در مرحله پره‌کلینیک بر روی دندانهای کشیده شده به تمرین می‌پردازد تا برای کار بر روی بیمار آماده شود. این مرحله از نظر شیوه آموزش، به حیطه دوم فوق‌الذکر یعنی آموزش لابراتواری شباهت زیادی دارد که با بروز همه‌گیری، دغدغه‌هایی در مورد ارائه صحیح اینگونه آموزش‌ها پیش آمد. پیش از این پاندمی نیز تغییر در روش آموزشی  مورد استفاده در پره کلینیک به منظور هماهنگی بیشتر آموزش ارائه شده توسط اساتید مختلف، استفاده بهینه از زمان کلاس، فراهم آوردن امکان مشاهده جزئیات درمان برای دانشجویان و ارائه آموزش درمان ریشه به روشی کامل تر در گروه اندودانتیکس بررسی شده بود. با پیش آمدن پاندمی لزوم تغییر در شیوه آموزش در پره‌کلینیک بیشتر احساس‌ می‌شد. هدف از این مطالعه بررسی روش جدید مورد استفاده برای آموزش در پره کلینیک اندودانتیکس از دیدگاه اساتید گروه اندودانتیکس و دانشجویان‌ بود.

مواد و روش ها

مطالعه حاضر در سال 1399 در دانشکده دندانپزشکی مشهد جهت طراحی، اجرا و ارزشیابی یک برنامه آموزشی جدید اجرا شد. در این مطالعه عملیاتی (Pragmatic) برای دستیابی به اهداف مورد نظر متناسب با نیازهای آموزشی مراحل زیر طی شد:

1. نیاز سنجی فرایند آموزشی موجود (مشخص کردن نقایص و ریشه یابی علل آنها)
2. بحث و تبادل نظر با همکاران در مورد راه حلها
3. بررسی امکانات موجود در جهت اجرای فرایند نوین آموزش
4. تهیه ویدیوهای آموزشی
5. آموزش با روش جدید
6. پایش و ارزشیابی فرایند انجام شده
7. اصلاح فرایند در مراحل بعد

آموزش درس مبانی عملی اندودانتیکس به طور معمول به این روش انجام می شد که در ابتدای کلاس، استاد بر روی یک دندان کشیده شده درمان مورد نظر (اعم از تهیه حفره دسترسی، آماده سازی کانال یا پر کردن فضای کانال) را انجام می داد و دانشجویان در حالیکه اطراف میز دمونستریشن نشسته بودند، مراحل درمان را مشاهده می کردند و پس از آن کار عملی دانشجویان بر روی دندان کشیده شده ای که بر روی فانتوم هد مانت شده بود تا شرایط دهان بیمار بازسازی شود، انجام می گرفت.

روش اصلاح شده برای 67 دانشجوی دوره دکترای عمومی در واحد پره کلینیک اندودانتیکس دانشکده دندانپزشکی مشهد  در نیم سال اول سال 1399 به شرح زیر انجام شد:

آموزش درس مبانی اندودانتیکس عملی یک به این صورت بود که ابتدا جلسات آشنایی با مراحل مختلف درمان ریشه و وسایل و مواد مورد استفاده در آن به صورت مجازی تهیه گردید که عناوین آن شامل آناتومی و تهیه حفره دسترسی در دندان‌های قدامی ماگزیلا و دندانهای قدامی و  و پرمولر مندیبل، آشنایی با فایل ها و حرکات مختلف آنها، تعیین طول کارکرد و آماده سازی کانال به روش‌های استپ بک، پاسیو استپ بک، کران داون و پر کردن کانال به روش‌های ورتیکالی و لترالی بود. این فیلم‌های آموزشی از طریق سامانه آموزشی نوید در اختیار دانشجویان قرار گرفت. متناسب با این عناوین فیلم‌های آموزشی هم از طریق فیلمبرداری مراحل انجام کار توسط یک اندودانتیست مجرب که قبلاً نیز آموزش این درس را به عهده داشته است تحت میکروسکوپ تهیه گردید. تمامی نکات مربوط به مراحل درمان به صورت اسلایدهای نوشتاری و همچنین توضیحات عمل کننده حین مراحل کار، به ویدیوها اضافه شد. مراحل تبدیل این فیلم ها به فیلم‌های آموزشی مناسب توسط دو اندودانتیست دیگر تکمیل گردید.

برای درس مبانی دو نیز عناوین عبارت بودند از: مراحل درمان ریشه دندان‌های پرمولر و مولر ماگزیلا و دندان‌های مولر مندیبل.

در هر جلسه ابتدا فیلم آموزشی توسط استاد نمایش داده‌ می‌شد، حین و پس از تماشای فیلم‌های آموزشی نکات اصلی توسط استاد بیان شده سپس به سوالات دانشجویان پاسخ داده‌ می‌شد و پس از آن کار عملی توسط دانشجویان همانند روش سنتی انجام‌ می‌گرفت. در حین انجام کار امکان مشاهده مجدد مراحل درمان در فیلم آموزشی توسط دانشجویان امکان پذیر بود.

برای ارزشیابی روش تدریس مورد استفاده دو پرسشنامه مجزا برای ارزیابی این روش توسط دانشجویان و اساتید تهیه گردید. پرسشنامه دانشجویان دارای 7 سوال بود که این سوالات در پرسشنامه اساتید هم گنجانده شده بود (7 سوال اول پرسشنامه ضمیمه). در پرسشنامه ای که اساتید تکمیل نمودند 3 سوال اختصاصی که در پرسشنامه دانشجویان نبود هم گنجانده شده بود که برای ارزیابی تاثیر این روش بر یادگیری دانشجویان بود (سوالات 8 و 9 و10). تعداد 7 نفر از اساتید درگیر آموزش مستقیم دانشجویان در واحد پره کلینیک در این ترم بودند و 5 نفر از اساتید ترمهای قبل آموزش در پره کلینیک را به عهده داشتند.

 برای بررسی روایی صوری، از نظر متخصصین گروه درمان ریشه دانشکده دندانپزشکی مشهد استفاده شد تا عبارات پرسشنامه را از نظر شیوه نگارش و شفاف و روان بودن جملات ارزیابی نمایند.

برای بررسی روایی محتوایی پرسشنامه، نسبت روایی محتوا CVR (Content Validity Ratio) و شاخص روایی محتوا CVI (Content Validity Index)  محاسبه شد. به این منظور در مرحله اول پرسشنامه به تعداد ده نفر از اعضاء هیئت علمی دانشکده داده شد تا در مورد میزان ضرورت هر یک از گویه‌ها در مقیاس لیکرت سه تایی (ضروری است، مفید است ولی ضروری نیست، ضروری نیست) نظر بدهند تا شاخص CVR محاسبه شود. برای محاسبه این شاخص از فرمول زیر استفاده می‌شود:

CVR=[(E - (N/2)) / (N/2)]

 Nتعداد کل استادان و E تعدادی از استادان است که هر یک از گویه‌ها را ضروری تشخیص می‌دهند. درنهایت گویه‌های با CVR<.62 مطابق جدول  Lawshe حذف شدند.⁽⁹⁾

علاوه بر این بر پایه شاخص روایی محتوای Bausell, Waltz⁽¹⁰⁾ میزان مربوط بودن، روشن بودن و ساده بودن هر یک از عبارات موجود از نظر اساتید تعیین شد. به این صورت که از اساتید خواسته شد بر اساس لیکرت چهارتایی با نمرات 4 تا 1 در مورد مرتبط بودن (کاملاً مرتبط، مرتبط، تا حدودی مرتبط، غیرمرتبط)، واضح بودن و ساده بودن (خیلی خوب، خوب، ضعیف، خیلی ضعیف) سوالات نظر بدهند. بر اساس پاسخ اساتید CVI برای هر گویه محاسبه شد. نحوه محاسبه CVI به این صورت است که نسبت پاسخ‌دهندگانی که نمرات 4 و 3 را برای هر یک از اجزای مرتبط بودن، واضح بودن و ساده بودن گویه انتخاب می‌کنند به کل افرادی که در مورد آن گویه نظر می‌دهند به دست می‌آید. در نهایت گویه‌هایی که CVI<0.79 داشتند حذف شدند.

برای سنجش پایایی ثبات (test-retest reliability) پرسشنامه، اساتید بخش درمان ریشه در یک بازه دو هفته‌ای دو بار به سوالات پاسخ دادند. با توجه به ماهیت رتبه‌ای متغیر در طیف لیکرت، برای سنجش پایایی از ضریب کاپا استفاده شد. ضریب کاپا در این سنجش 94/0 به دست آمد که نشان‌دهنده پایایی عالی (excellent reliability) در پرسشنامه حاضر است.

نمونه 36 نفره‌ای از دانشجویان پرسشنامه دانشجویی را تکمیل کردند تا بر اساس آن سازگاری درونی (internal consistency) پرسشنامه به عنوان سنجه‌ای برای پایایی معیار (scale reliability) اندازه‌گیری شود. ضریب آلفای کرونباخ (Cronbach's Alpha) 723/0 به دست آمد که با توجه به بالاتر بودن از 7/0 پایایی پرسشنامه "خوب" محسوب ‌شد.

داده‌ها وارد نرم‌افزار آماری IBM SPSS Statistics 26 شد و همراه با بررسی توصیفی، با استفاده از آنالیزهای آماری Mann-Whitney U و Kruskal Wallis Test تحلیل شدند.

یافته ها

31 دانشجو در واحد مبانی یک و 36 دانشجو در واحد مبانی دو تحت آموزش قرار گرفتند. 67 دانشجو و 12 عضو هیات علمی پرسشنامه را تکمیل کردند. دانشجویان مبانی دو در ترم گذشته درس مبانی یک خود را به روش سنتی گذرانده بودند.

نتایج حاصل از ارزیابی پرسشنامه‌های تکمیل شده در جداول 1 و 2 قابل مشاهده هستند.

میزان توافق بین سه گروه (دانشجویان مبانی 1، دانشجویان مبانی 2 و اساتید) در مورد 6 سوال از 7 سوال مشترک از نظر آماری تفاوت معنادار داشت (P>0.05). به طور کلی دانشجویان مبانی 2 و اساتید امتیاز بالاتری به این سوالات داده بودند (جدول 1).

بین دو گروه از اساتید  (اساتیدی که در ترم حاضر مشغول آموزش بودند و اساتیدی که ترمهای قبل آموزش‌ می‌دادند)، در پاسخ به سوالات پرسشنامه از نظر آماری تفاوتی دیده نشد (P>0.05) (جدول 2).

جدول 1 : میانه، دامنه میان‌چارکی، میانگین و انحراف معیار نمرات دانشجویان و اساتید به سوالات پرسشنامه

جدول 2 : میانه، دامنه میان‌چارکی، میانگین و انحراف معیار نمرات دو گروه اساتید به سه سوال اختصاصی پرسشنامه مربوط به ارزیابی تاثیر روش تدریس بر یادگیری دانشجویان

اساتید 1: مشارکت در آموزش به روش جدید و همچنین سابقه تدریس به شیوه سنتی را داشتند.

اساتید 2: فقط سابقه تدریس به شیوه سنتی را داشتند.

بحث

پاندمی تاثیر زیادی بر تمام جنبه‌های آموزش دندانپزشکی داشته است. در زمان اجرای قرنطینه، توقف ناگهانی تمام فعالیت‌های آکادمیک و بالینی ضروری بود و از این رو دانشکده‌های دندانپزشکی باید سریعاً ظرفیت‌های خود را ارزیابی کرده و بر اساس گزینه‌های موجود تغییرات لازم را در برنامه‌های آموزشی اعمال می‌کردند. در گروه درمان ریشه دانشکده دندانپزشکی مشهد نیز بررسی روش‌‌های نوینی جهت اجرا در آموزش پره‌کلینیکی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور تمامی آموزش‌های تئوری مبانی اندودانتیکس به صورت آنلاین تهیه شد و پیش از آموزش‌ عملی هر قسمت، از طریق سامانه نوید در اختیار دانشجویان قرار گرفت. بر اساس نتایج به دست آمده، روش تدریس جدید از نظر دانشجویان و اساتید موفقیت‌آمیز بوده است.

Chang و همکاران⁽⁸⁾ نیز در بررسی تغییر برنامه آموزشی دانشکده‌های دندانپزشکی در نقاط مختلف جهان این نکته را ذکر کرده‌اند که تقریباً تمامی کلاس‌های آموزشی که قبلاً به صورت سخنرانی برگزار می‌شد به حالت آنلاین تغییر پیدا کرده بود.

فیاض و همکاران⁽¹¹⁾ از ویدیوی آموزشی برای آموزش دانشجویان در مورد ساخت پروتز کامل استفاده کرده و آن را با روش آموزش متداول مقایسه کردند. در روش سنتی طی 30 جلسه نکات مختلف مربوط به ساخت پروتز توسط دو استاد به دانشجویان آموزش داده‌ می‌شد. در گروه دیگر هر دانشجو یک نوار ویدئویی آموزشی را در کامپیوتر خود مشاهده می‌کرد و یک استاد هم برای پاسخ به سوالات دانشجویان حضور داشت. استفاده از ویدئوهای آموزشی در برخی از پارامترها منجر به آموزش بهتر دانشجویان شده بود، به همین دلیل این روش توسط نویسندگان به عنوان روشی با ارزش مشابه با روش کانونشنال معرفی شد. یکی از مزایای فیلم‌های آموزشی این ذکر شد که دانشجو قادر است به دفعات و در مواقع نیاز این فیلم‌ها را مجدداً مشاهده و بررسی کند بنابراین در روش آموزشی حاضر، فیلم‌های تهیه شده در اختیار دانشجویان قرار گرفت.

Maresca و همکاران⁽¹²⁾ دو روش آموزش درمان ریشه برای دانشجویان دندانپزشکی را مقایسه کردند. به این منظور، برای یک گروه از دانشجویان از مراحل درمان ریشه فیلم‌ تهیه شده و همراه با توضیحات مربوطه در اختیار دانشجویان قرار داده شد، در حالی که گروه دیگر آموزش به روش سنتی را دریافت کردند. مهارت عملی دانشجویان در روش ترکیبی بهتر از روش سنتی بود ولی از نظر دانش دو گروه تفاوتی با هم نداشتند. علاوه بر این، دانشجویان در مورد استفاده از روش ترکیبی نظر مثبت داشتند.

محمدزاده اخلاقی و همکاران⁽¹³⁾ در دو گروه از دانشجویان دندانپزشکی عمومی از روش‌های آموزش کانونشنال و ویدئوی آموزشی با یا بدون توضیحات برای آموزش مراحل درمان ریشه استفاده کردند. سپس از آزمون چند گزینه ای برای ارزیابی درک مطلب دانشجویان استفاده شد. بهترین نتیجه مربوط به گروهی بود که از ویدئو همراه با توضیحات استفاده کرده بودند. با توجه به نتایج این دو مطالعه در مدل آموزشی ما نیز حین و پس از تماشای فیلم‌های آموزشی نکات اصلی توسط استاد بیان شده و به سوالات دانشجویان پاسخ داده‌ می‌‌شد.

بر اساس مطالعه حاضر، دستاوردهای این روش آموزشی، عبارت بودند از رضایت‌مندی دانشجویان از رعایت مناسب نکات کنترل عفونت در زمان اپیدمی و موثر بودن این روش تدریس. بر اساس نظر اساتید بخش درمان ریشه دانشکده دندانپزشکی مشهد، این روش در یادگیری دانشجویان اثر مثبت داشته و خطاهای حین کار دانشجویان کاهش پیدا کرده است.

همانطور که نتایج نشان‌ می‌دهد در ارزیابی انجام شده، دانشجویان و اساتید روش تدریس جدید را موفقیت‌آمیز دانسته اند. این مساله به خصوص در دانشجویان مبانی 2 که ترم گذشته درس مبانی 1 عملی خود را به شیوه سنتی گذرانده بودند به شکل مشهودتری مشاهده شد، به طوری که این گروه در تمامی سوالات بالاترین امتیاز را برای روش ترکیبی در نظر گرفتند. در واقع امتیاز پایین تری که دانشجویان مبانی 1 در نظر گرفته اند، ممکن است به این دلیل باشد که به دلیل پیشامد اپیدمی کرونا از ابتدا آموزش آنها به روش جدید بوده و روش سنتی را تجربه نکرده بودند.

همچنین در پرسشنامه اختصاصی اساتید، سه سوال برای ارزشیابی این روش و تاثیر آن بر یادگیری دانشجویان گنجانده شده بود که باز هم اساتیدی که تجربه تدریس به هر دو روش را داشتند نسبت به اساتیدی که تدریس به روش جدید را تجربه نکرده بودند امتیازات بالاتری به سوالات داده بودند. این یافته نیز می‌تواند نشان‌دهنده  نشانه موفقیت‌این روش در عمل محسوب شود.

یکی از محدودیت هایی که در زمان انجام این مطالعه وجود داشت برقراری شرایط خاص به دلیل وجود پاندمی کرونا بود که امکان مقایسه نمرات کسب شده توسط دانشجویان را بعد از گذراندن این واحدهای درسی با روش جدید و نمرات دانشجویان در ترمهای قبل که به روش سنتی این درس را گذرانده بودند با مشکل مواجه میکرد. زیرا به دلیل شرایط پیش آمده علاوه بر اینکه تعطیلی های مکرر بین جلسات آموزشی پیش می آمد، روند برگزاری امتحانات پایان ترم نیز تغییراتی داشت.

در نظرسنجی از دانشجویان، پیشنهادی ارائه شده بود که علاوه بر فیلمهای آموزشی، دندانهایی که حفره دسترسی در آنها آماده شده نیز در اختیار دانشجویان قرار بگیرند که این مساله در ترم بعد عملیاتی شد تا سبب ارتقا کیفیت آموزش گردد. فیلمهای آموزشی نیز مرتبا بازبینی شده و کمبودهای احتمالی فیلم‌ها به آنها افزوده گردید.

نتیجه گیری

با توجه به میزان رضایت اساتید و دانشجویان در مطالعه فوق، می توان به این نتیجه دست یافت که استفاده از روشهای نوین مبتنی بر فیلم می تواند تاثیر قابل توجهی بر یادگیری دانشجویان در کسب مهارت های عملی اندودانتیکس بگذارد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان، مراتب سپاسگزاری خود را از حمایت اعضای محترم گروه درمان ریشه و معاونت های آموزشی و اداری دانشکده دندانپزشکی مشهد اعلام می دارند. نویسندگان دارای هیچگونه تعارض منافعی نمی باشند.