مقدمه

توموگرافی کامپیوتری با اشعه مخروطی (CBCT)، یک روش تصویربرداری سه بعدی دندانپزشکی است که در سال های اخیر توسعه یافته است.⁽¹⁾ توموگرافی کامپیوتری با پرتوهای مخروطی دارای مزایای متفاوتی است مانند دقت بالای تصویر، زمان اسکن سریع، حالت های منحصر به فرد تصویربرداری و کاهش خطاهای تصویر.⁽²⁾ همچنین CBCT دارای کاربردهای قابل توجهی در زمینه ی دندانپزشکی است از جمله ارزیابی فکین برای قرار دادن ایمپلنت های دندانی، ارزیابی بافت سخت استخوانی تمپورومندیبولار، بررسی ساختار صورت برای درمان های ارتودنسی، ارزیابی موقعیت دندان مولر سوم فک پایین نسبت به کانال مندیبولار، ارزیابی علائم عفونت، کیست و تومورها.⁽³⁾ کنتراست کم در بافت نرم از جمله محدودیت های آن می باشد. اسکنر CBCT با هدایت پرتو اشعه ایکس مخروطی در یک سنسور دوبعدی عمل می کند که تقریبا 360 درجه اطراف سر بیمارمی چرخد.⁽⁴⁾ در این نوع از تصویربرداری دندانپزشکی، اسکنر اطراف سربیمار می چرخد و پرتوهای مخروطی شکل تصاویر را تولید می کنند که تقریبا 600 تصویر متمایز بدست می آید. یک چرخش (360 درجه) در سراسر منطقه مورد نظر، یک مجموعه از داده های حجمی را بدست می آورد. نرم افزار دستگاه، اطلاعات را جمع آوری و آن را بازسازی کرده و تصویر دیجیتالی را تهیه می کند.^(6و5) CBCT یکی از روش های تصویربرداری گسترده است که اخیرا به عنوان یک ابزار مفید در قسمت دندانپزشکی انتخاب شده است.^(10-7)

همچنین مدل های مختلف تجهیزات CBCT در بازار موجود است. به طور کلی CBCT را می توان به واحدهای، (بزرگ، متوسط و حجم محدود) براساس سایز منطقه ی تصویربرداری دسته بندی کرد.^(12و11) پزشکان باید تنها زمانی از این مدل تصویربرداری استفاده کنند که رادیوگرافی معمولی دندانپزشکی یا دیگر روش های جایگزین مناسب نباشند.⁽¹³⁾ دانشجویان دندانپزشکی، دندانپزشکان آینده خواهند بود که باید با تکنیک های رادیولوژی مدرن، از جمله CBCT آشنا شوند. به همین دلیل، به نظر می رسد که ارزیابی دانش و آگاهی دانشجویان دندانپزشکی در رابطه با CBCT ضروری است. آموزش CBCT در برنامه درسی رادیولوژی ضروری است تا دندانپزشکان آینده برای استفاده از تصویربرداری سه بعدی مناسب آگاهی و توانایی لازم را دارا باشند. هدف ما در این مطالعه سنجش دانش و آگاهی دانشجویان دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی بابل نسبت به کاربرد CBCT بود.

مواد و روش ها

مطالعه حاضر یک مطالعه مقطعی بود که در سال 1396 در دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی بابل انجام شد. جمعیت مورد مطالعه، دانشجویان دندانپزشکی عمومی و دستیاران تخصصی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی بابل بودند. ابزار اصلی جهت جمع آوری اطلاعات به صورت پرسشنامه، محرمانه و بدون ذکر نام بود. همچنین ورود دانشجویان به این طرح پژوهشی به صورت داوطلبانه و تصادفی بود و هدف از این طرح در ابتدای آن شرح داده شد. از 220 پرسشنامه توزیع شده، تعداد 208 پرسشنامه بعد از پاسخگویی برگردانده شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. سوالات پرسشنامه در سه قسمت تنظیم گردید. قسمت اول، پرسش های مربوط به اطلاعات هویتی (جنس، مدت تحصیل در دانشگاه)، قسمت دوم، پرسش های مربوط به سطح آگاهی (11 سوال) از CBCT و قسمت سوم، پرسش های مربوط به نظر دانشجویان (نگرش) درخصوص لزوم آگاهی از توموگرافی کامپیوتری بود. برای انتخاب گزینه ی درست نمره ی 2، گزینه ی اشتباه نمره ی صفر و برای عدم پاسخ گویی به سوال، نمره ی 1 در نظر گرفته شد. در نهایت دانشجویانی که به بیش از 70 درصد سوالات پاسخ درست دادند در سطح خیلی خوب، 70-50 درصد پاسخ درست، سطح متوسط و میزان پاسخ درست زیر 50 درصد، در سطح ضعیف ارزش گذاری شدند.

روایی پرسشنامه با استفاده از منابع، مقالات معتبر علمی و با ارایه و نظرخواهی از متخصصین و اساتید دندانپزشکی و کارشناسان مربوطه تایید گردید. برای تعیین پایایی و رفع اشکالات پرسشنامه، مطالعه مقدماتی در 10 درصد حجم نمونه و به صورت تصادفی انجام شد و با استفاده از آزمون مجدد و تعیین ضریب آلفای کرونباخ (75/0)، اصلاحات لازم در پرسشنامه به عمل آمد و سپس مطالعه اصلی انجام شد. در نهایت نتایج بدست آمده به وسیله ی نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

یافته ها

در این تحقیق، 208 دانشجو در رده سنی 26-22 سال از واحد ملی و بین الملل دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی بابل شرکت کردند که 19 نفر از آنها دانشجویان دستیاری تخصصی (1/9 درصد) و 189 نفر دانشجویان دندانپزشکی عمومی (9/90 درصد) بودند. از این تعداد 76 نفر دانشجوی پسر (5/36 درصد) و 132 نفر دانشجوی دختر (5/63 درصد) بودند. فراوانی دانشجویان در سطوح مختلف آگاهی از کاربرد CBCT در دندانپزشکی به تفکیک جنس، دانشجوی عمومی یا دستیار تخصصی و مدت زمان تحصیل در دانشگاه (ترم تحصیلی) مورد بررسی قرار گرفت.

 جدول 1 : توزیع فراوانی شاخص های دموگرافیک افراد مورد مطالعه

در زمینه ی کسب اطلاعات مربوط به CBCT از طریق واحدهای دانشگاهی، سمینار، اینترنت و سایر موارد، دانشجویان اظهار داشتند که به ترتیب، 82 نفر، 87 نفر، 32 نفر و 7 نفر اطلاعات را از منابع مربوطه کسب کردند. در رابطه با آموزش CBCT در دوره های تحصیلی دندانپزشکی، 3 نفر، 117 نفر و 85 نفر به ترتیب دوره های پری کلینیک، کلینیک و دوره ی تخصصی را برگزیدند. در زمینه ی استفاده از CBCT در آینده شغلی، 148 نفر بیان کردند که از آن استفاده خواهند کرد، 15 نفر گزینه ی عدم استفاده از CBCT را برگزیدند و 45 نفر از دانشجویان نظری در این رابطه نداشتند. در پاسخ به این پرسش که آیا دانشکده آموزش کافی در اختیار دانشجویان قرار داده است یا نه، 30 نفر آموزش دانشکده را کافی دانستند و 165 نفر نیز عدم آموزش کافی را انتخاب کردند و 13 نفر نظری در این رابطه نداشتند (جدول 2).

جدول 2 : توزیع فراوانی سوالات مربوط به نگرش

بین سطح آگاهی دانشجویان از کابرد CBCT در دندانپزشکی و جنس آنها تفاوت معناداری وجود نداشت. (823/0=P)

بین سطح آگاهی دانشجویان از کاربرد CBCT در دندانپزشکی و مدت زمان تحصیل در دانشگاه (سال تحصیلی) تفاوت معنی داری وجود داشت. (05/0P<)

میزان آگاهی دانشجویان سال 3 نسبت به دانشجویان سال 6 و 4 تفاوت معنی داری نداشت (05/0P>). ولی آگاهی آنها در مقایسه با دانشجویان سال 5 و دستیاران تخصصی تفاوت معنی داری داشت (05/0P<). در میزان آگاهی دانشجویان سال 4 از کاربرد CBCT در دندانپزشکی نسبت به دانشجویان سال 6 و 5 و 3 تفاوت معنی داری وجود نداشت (05/0P>). ولی در مقایسه با دستیاران تخصصی تفاوت معنی داری وجود داشت (05/0P<). بین آگاهی دانشجویان سال 5 از کاربرد CBCT در دندانپزشکی نسبت به دانشجویان سال 3 و 4 و 6 تفاوت معنی داری وجود نداشت (05/0P>). ولی در مقایسه با دستیاران تخصصی تفاوت معنی داری وجود داشت (05/0P<). بین آگاهی دانشجویان سال 6 از کاربرد CBCT در دندانپزشکی نسبت به دانشجویان سال 4 و 5 تفاوت معنی داری وجود نداشت (05/0P>). ولی در مقایسه با دانشجویان سال 3 و دستیاران تخصصی تفاوت معنی داری وجود داشت (05/0P<). میزان آگاهی دانشجویان دستیاری تخصصی از کاربرد CBCT در دندانپزشکی با تمامی دانشجویان دندانپزشکی عمومی تفاوت معنی داری داشت (05/0P<). در میان دستیاران تخصصی میزان آگاهی دستیاران رادیولوژی دهان، فک و صورت بیشتر از سایر رشته های تخصصی بود، ولی تفاوت آگاهی میان دانشجویان دستیاری تخصصی بسیار اندک بود و تفاوت معنی داری نداشت. (جدول 3)

جدول 3 : میانگین و انحراف معیار آگاهی دانشجویان در سطوح مختلف متغیرهای مورد مطالعه

* حروف مشابه نشانگر عدم تفاوت معنی دار در سطح 05/0 می باشد.

بحث

CBCT یک روش جدید تصویربرداری سه بعدی است که در آن از یک پرتو مخروطی شکل استفاده می شود. این موضوع نسبت به کاربرد طور گسترده ای در زمینه ی رادیولوژی دندانپزشکی مورد پذیرش قرار گرفته است. با توجه به افزایش در دسترس بودن CBCT در حیطه های دندانپزشکی و اهمیت دغدغه های دانشجویان دندانپزشکی نسبت به فن آوری های جدید، بررسی دانش و نگرش در میان دانشجویان لازم است.^(15و6)

طبق نتایج این تحقیق 2/5 درصد از دانشجویان در سطح آگاهی خیلی خوب، 7/48 درصد از دانشجویان در سطح آگاهی متوسط  و 1/46 درصد از دانشجویان در سطح آگاهی ضعیف قرار داشتند. نتایج نشان داد که درصد بیشتری از دانشجویان دختر نسبت به دانشجویان پسر در سطح بهتری از آگاهی قرار داشتند اما این تفاوت ها از لحاظ آماری معنی دار نبود. در مطالعه ای که توسط Comburaglu و همکاران⁽³⁾ در ترکیه انجام شد، نتایج به همین گونه بود و تفاوت معناداری میان شرکت کنندگان زن و مرد وجود نداشت. طبق انتظار منطقی، دستیاران تخصصی نسبت به دانشجویان دندانپزشکی عمومی از سطح آگاهی بیشتری برخوردار بودند. در مطالعه ای که توسط Tafonghiha و همکاران⁽⁹⁾ در قزوین میان دندانپزشکان انجام گردید هم، شواهد نشان داد که دانش متخصصان بیش از دندانپزشکان عمومی بود. در حالی که در مطالعه ای که توسط Rehan و همکاران⁽¹⁶⁾ در عربستان انجام شد، تفاوت آماری معناداری میان آگاهی دندانپزشکان عمومی و دستیاران تخصصی در استفاده از روش های تصویربرداری دیجیتالی وجود نداشت. درحالی که در مطالعه ی انجام شده در ترکیه توسط Kamburoglu و همکاران⁽³⁾ میزان آگاهی دستیاران تخصصی از لحاظ آماری بالاتر از دندانپزشکان عمومی بود.

میزان آگاهی خوب، متوسط و ضعیف در این مطالعه به ترتیب 2/5 درصد، 7/48 درصد و 1/46 درصد بود. Kamburoglu و همکاران⁽³⁾، گزارش دادند که میزان آگاهی دانشجویان دندانپزشکی ترکیه در مورد علائم CBCT ضعیف است. در مطالعه ای که در عربستان صعودی انجام شد نیز به این نتیجه رسیدند که لازم است در برنامه های درسی دندانپزشکی، آموزش های عملی مناسب در زمینه ی CBCT و ادغام آن بادوره های کلینیکی دیگر برای بهبود پایه علمی دانشجویان نسبت به این تکنولوژی جدید گنجانده شود.⁽¹⁶⁾ در مطالعه ای که توسط حق نگه دار و همکاران⁽²³⁾ در سال 1395 در مورد بررسی آگاهی دندانپزشکان ایرانی در مورد CBCT انجام شد، میانگین نمره ی آگاهی در مورد CBCT توسط دندانپزشکان عمومی و متخصصین به صورت متوسط طبقه بندی شد و تفاوت
معنی داری در آگاهی در مورد CBCT بین دندانپزشکان مرد و زن وجود نداشت. قابل ذکر است که در مطالعه آنان، آگاهی در مورد CBCT در دندانپزشکان متخصص بیشتر بود.

Balabaskaran و Srinivasan⁽¹⁹⁾ در مطالعه ای که در هند انجام دادند ادعا کردند که 18 درصد از دندانپزشکان از علائم کاربردهای CBCT در دنتوماگزیلوفاسیال آگاه نیستند. در مطالعه دیگری که توسط Relay و همکاران⁽¹⁴⁾ انجام شد نشان داد که اکثر موارد CBCT برای برنامه ریزی ایمپلنت دندان (6/23 درصد)، و ارزیابی کیست و تومور (1/8 درصد) بوده است. آکادمی رادیولوژی دهان، فک و صورت (AAOMR)، در یک دیدگاه متمایز اظهار داشت که دندانپزشکان از CBCT در کارهای خود استفاده می کنند، بنابراین باید از دانش رادیوگرافی، آناتومی سر و گردن و همچنین تشخیص آناتومی نرمال و بیماری ها مطلع باشند، در نتیجه آموزش CBCT در دوره های رادیولوژی، دانشجویان را با آناتومی سه بعدی آشنا کرده و آنها را برای بررسی و تفسیر این اسکن ها در طول کار دندانپزشکی آماده می کنند.⁽²⁰⁾  Dolekogluو همکارانش⁽²¹⁾، مطالعه ای درمیان دندانپزشکان ترکیه انجام دادند و دریافتند که آنها برای بررسی در برنامه ریزی ایمپلنت و تشخیص تومورها و کیست ها به CBCT مراجعه می کنند. این مطالعه توسط Arnheiter و همکارانش⁽²²⁾ هم مورد تایید قرار گرفت. Yalcinkaya و همکاران⁽⁸⁾، یک مطالعه بر روی اندودنتیست های ترکیه انجام دادند و دلایل زیر را برای ارجاع بیمار CBCT ذکر نمودند: کسیت/تومور (4/82 درصد)، برنامه ریزی ایمپلنت (6/71 درصد)، تروما (50 درصد)، بررسی مورفولوژی کانال ریشه (7/25 درصد) و تشخیص مکان دقیق فایل های شکسته (2/14 درصد). پیشرفت در علوم کامپیوتری و تکنولوژی، باعث می شود که دندان پزشکان از تصویربرداری CBCT برای تشخیص و طرح ریزی درمان استفاده کنند و استفاده از آن در بسیاری از زمینه های دندانپزشکی مانند جراحی دهان، اندودنتیکس و ارتودنسی امکان پذیر باشد.^(18و17)

Mehdizadeh و همکاران⁽²⁴⁾، مطالعه ای میان دندانپزشکان عمومی و متخصصین ارتودنسی شهر اصفهان انجام دادند و نتیجه ی حاصل از این مطالعه بدین صورت بود که دندانپزشکان عمومی شاغل در شهر اصفهان، سطح آگاهی "متوسط" و متخصصین ارتودنسی سطح آگاهی "خوب" در مورد اندیکاسیون های CBCT در درمان ارتودنسی داشتند، اما از لحاظ آماری تفاوت معنی داری بین سطح آگاهی دو گروه دیده شد.

پیشنهاد می شود که در تحقیقات آینده، سطح آگاهی از کاربرد توموگرافی کامپیوتری پرتوهای مخروطی در بین دانشجویان دانشکده ی دندانپزشکی بابل با دانشجویان دندانپزشکی دانشکده های علوم پزشکی سایر نقاط کشور مقایسه گردد.

نتیجه گیری

طبق نتایج تحقیق حاضر، دانشجویان دستیاری تخصصی دانشگاه علوم پزشکی بابل دارای آگاهی بهتری در مورد کاربرد CBCT نسبت به دانشجویان دندانپزشکی عمومی بودند. میزان آگاهی دانشجویان درباره آگاهی از کاربرد CBCT در دندانپزشکی در سطح نسبتا قابل قبولی بود ولی در حد مطلوب گزارش نگردید. به طور کلی، برای ارتقا سطح آگاهی، نگرش و عملکرد دانشجویان دندانپزشکی، باید اصول و نکات مربوط به کاربرد توموگرافی کامپیوتری پرتوهای مخروطی، به صورت واحدهای درسی نظری و عملی در دانشگاه های دنیا و ایران ارایه گردد و همچنین سمینارها و همایش های مرتبط با آن بیشتر در برنامه های بازآموزی وزارت بهداشت قرار گیرد.

تشکر و قدردانی

بدینوسیله از همکاری دانشجویان دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی بابل تقدیر و تشکر می گردد.