مقدمه

فشار خون بالا در طی سال‎های اخیر یکی از خطرات جدی برای سلامتی انسان‎ها مطرح بوده و تواسته آمار بالایی از مشکلات قلبی -عروقی را به خود اختصاص دهد. عوامل محیطی از جمله رژیم غذایی در به وجود آمدن فشار بالا نقش بسزایی دارد. از عوامل تغذیه‎ای کافئین در ایجاد تغییراتی در فشار خون مطرح بوده است (۱).کافئین یکی از پر مصرف‎ترین مواد محرک در بین ورزشکاران است که می‎تواند با افزایش هوشیاری و عملکرد همراه باشد (۲).معمول‎ترین شکل مصرف کافئین قهوه است که تقریبا ۵۳% را در جهان تشکیل می‎دهد. چای ۴۳% و بقیه مواد حاوی کافئین (شکلات، نوشیدنی‎های ورزشی و دارو و...) تنها ۳% شکل مصرفی را تشکیل ‎می‎دهند (۳). کافئین‎، ‎با درجه‎ای خفیف ‎تر آثاری مشابه آمفتامین دارد و یکی از مکمل‎های نیرو افزای خفیفی است که به مقدار مساوی توسط ورزشکاران رشته‎های هوازی و بی‎هوازی استفاده ‎می‎شود (۴).کافئین به عنوان آنتاگونیست رسپتور آدنوزین عمل ‎می‎کند. گزارش شده است که کافئین مهار کننده آنزیم فسفو دی استراز است‎، ‎آنزیمی که cAMP را کاهش داده و به دنبال آن غلظت cAMP در بافت چربی و غدد آدرنال افزایش ‎می‎یابد. غلظت افزایش یافته cAMP منجر به تحریک ترشح کانکول آمین‎ها از بخش مرکزی غدد آدرنال و به دنبال آن باعث تحریک چربی ذخیره شده ‎می‎گردد (۵). بنابراین کافئین ‎می‎تواند افزایش اسید‎های چرب آزاد در خون و گلیگوژن ذخیره شده در کبد و عضله را تحریک نماید (۷-۶).

در عین حال یافته‎های ضد و نقیض بسیاری در رابطه با تاثیرات آنی مصرف کافئین بر قلب و عروق، کبد و کلیه و سیستم عصبی مرکزی موجود است (۶-۸).اما ثابت شده است که مصرف کافئین آزاد سازی اسید‎های چرب از بافت چربی را تحریک و موجب فراهم شدن بیشتر انرژی ‎می‎شود(۹-۱۲) و این اثر انرژی‎زایی کافئین ۷ تا۲۲% بسته به مقدار مصرف کافئین گزارش شده است (۱۳-۱۴). برخی از تحقیقات نیز به بررسی ارتباط بین مصرف کافئین و عوامل خطرزای قلبی -عروقی پرداخته‎اند، در شرایط استراحت، نشان داده شده است که کافئین موجب افزایش فشار خون و مقاومت عروقی سیستمی ‎می‎شود (۱۶-۱۵). مصرف کافئین بدلیل انرژی‎زایی و اینکه در مواد غذایی مختلف موجود است، همواره بیش از پیش مورد توجه ورزشکاران و غیر ورزشکاران قرار گرفته است (۱۸-۱۰-۱۶-۱۷). افزایش فشار خون و مقاومت عروق سیستمی از عوامل انکار ناپذیر در فعالیت‎های ورزشی است (۱۹) حتی نوع فعالیت‎های ورزشی نیز در میزان تغییرات فشار خون موثر ‎می‎باشد و ورزش شنا نیز از این قاعده مستثنی نیست.

تحقیقات زیادی اثر کافئین را بر عملکرد استقامتی مورد آزمایش قرار داده‎اند، از جمله تحقیقی که اثر ارگوژنیک کافئین در شنای ۱۵۰۰ متر را مورد بررسی قرار داده است و آن را در این رویداد که کمتر از ۲۵ دقیقه به طول ‎می‎کشد دارای فایده ارگوژنیک ‎می‎شمارد (۲۰).  کلمپ و همکاران و توراگو و همکاران دریافتند که سطوح اپی نفرین و نوراپی نفرین پس از مصرف کافئین افزایش پیدا ‎می‎کند که در پیامد آن سوخت و ساز هوازی و بی هوازی بالا می رود(۲۱-۲۲). مطالعه بانگ و همکاران نشان دادند که مصرف ۳/۳ میلی گرم کافئین به ازای هر کیلوگرم، باعث افزایش فشار خون سیستولی و دیاستولی در جریان رکاب زدن بر روی دوچرخه و درشدت بیشینه و زیر بیشینه ‎می‎شود، آن‎ها گزارش کردند که یک ساعت پس از مصرف کافئین و در جریان رکاب زدن در یک شدت بیشینه حتی فشار خون از ۲۳۰ و ۱۰۰ میلی متر جیوه نیز فراتر رود (۲۳).

شنا بدلیل فشرده بودن و نگه داشتن تنفس در حالت طبیعی، منوط به افزایش هر چه بیشتر فشار خون ‎می‎شود. از این جهت سوالی که مطرح ‎می‎شود این است که مصرف کافئین قبل از شنا، چه اثری بر فشار خون به همراه دارد؟ بر این اساس مطالعه حاضر قصد دارد به به این سوال پاسخ دهد که آیا مصرف کافئین قبل از شنا ‎می‎تواند خطری را به همراه داشته باشد؟

روش کار

مطالعه حاضر از نوع نیمه تجربی ‎می‎باشد که در سال ۱۳۹۲ در دانشگاه محقق اردبیلی انجام گرفت. ۱۶ شناگر جوان پسر به صورت تصادفی برای شرکت در این آزمون انتخاب شدند. قبل از انتخاب آزمودنی‎ها، افراد سیگاری، مبتلا به فشار خون بالا، سابقه بیماری قلبی، اختلالات کلیوی، کم خونی و افرادی که مصرف کافئین آن‎ها بالاتر از ۳۰۰ میلی گرم در روز بود از شرکت درآزمون حذف شدند. آزمودنی دو روز قبل ضمن تکمیل فرم رضایت نامه، مراحل انجام کار به آن‎ها رسید، سپس قد و وزن آن‎ها با استفاده از ترازو و قد سنج سکا و شاخص توده بدنی برآورد شد. به منظور اجرای این مطالعه آزمودنی‎ها براساس قد و وزن و شاخص توده بدنی به دو گروه کافئین و دارو نما تقسیم شدند. میانگین و انحراف استاندارد، مشخصات بدنی آزمودنی‎ها در جدول ۱ ارایه شده است.

در روز آزمون، از آزمودنی خواسته شده بود از مصرف مواد کافئین‎دار و فعالیت شدید اجتناب کنند، کپسول‎های کافئین به میزان ۵ میلی گرم از وزن بدن و دارونما به همراه ۱۵۰ میلی لیتر آب، ۶۰ دقیقه قبل آزمون برای به حداکثر رساندن کافئین در خون مصرف کردند. سپس یک شنای ۱۰۰ متر کرال سینه برگزار شد.

فشارخون سیستولی و دیاستولی با استفاده از فشار سنج جیوه‎ای و در سه نوبت اندازه گیری شد. اندازه گیری اول قبل از مصرف کافئین‎، ‎دومین اندازه گیری۶۰ دقیقه بعد از مصرف کافئین، اندازه گیری آخر نیز بعد از اتمام شنای ۱۰۰ متر انجام شد. از آزمون آماری تی مستقل و تی زوجی به منظور مقایسه میانگین داده‎های هر نوبت بین دو گروه کافئین و دارو نما و در سطح معنی داری در نظر گرفته شد.

نتایج

نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف کافئین موجب افزایش فشارخون سیستولی و دیاستولی در حالت استراحت قبل از فعالیت ‎می‎شود ولی در حالت پایه تفاوتی بین دو گروه وجود نداشت. اما نکته اصلی اندازه گیری سوم بعد از فعالیت است که تفاوت معنی داری را بین گروه کافئین و دارونما نشان نداد (نمودار۲-۱).

بحث

نتیجه حاصل از این پژوهش نشان ‎می‎دهد که مصرف کافئین قبل از فعالیت، فشار خون سیستولی و دیاستولی را نسبت به گروه دارونما افزایش ‎می‎دهد، ولی بعد از فعالیت شنا دو فشار خون در هر دو گروه نزدیک به هم است. نتایج حاصله از این مطالعه همخوانی نزدیک با اکثریت مطالعات قبلی را نشان ‎می‎دهد(۱۵،۲۲،۲۳-۲۵). درست است که مصرف کافئین در اندازه و شکل‎های مختلف توانسته فشار خون سیستولی و دیاستولی را در حالت پایه افزایش دهد ولی نکته جالب عدم وابستگی این تغییرات به تاثیر شرایط هورمونی و سن وجنس افراد است. در مطالعه‌ای که برروی ۲۰ زن ورزشکار با میانگین سنی ۱۹-۳۰ سال صورت گرفت مصرف کافئین با ۵ میلی گرم به ازای وزن بدن باعث افزایش فشار خون سیستولی و دیاستولی افراد در پایان هر دو مرحله استراحت و فعالیت شد. کلمپ و همکاران (۱۹۹۱) نیز به بررسی تاثیر مصرف کافئین بر سطوح اپی نفرین و نوراپی نفرین پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سطوح کاتکولامین‎ها با مصرف کافئین افزایش پیدا ‎می‎کند که در پیامد آن ‎می‎تواند سوخت و ساز هوازی و بی هوازی را افزایش ‎دهد (۲۲). اما برخی تحقیقات نشان داده‎اند که مصرف کم کافئین موجب کاهش ضربان قلب در افرادی ‎می‎شود که عادت به مصرف کافئین ندارند.

مصرف کافئین موجب افزایش فشار خون سیستولیک و دیاستولیک در هنگام استراحت ‎می‎شود. با این که افزایش فشارخون ناشی از کافئین در مطالعه‎های مختلف به خوبی تایید شده است، اما سازوکارهای قلبی عروقی که موجب این اثر ‎می‎شود هنوز به خوبی مشخص نشده است. یکی ازویژگی‎های کافئین انقباض عروق سمپاتیک است که از طریق مهار گیرنده‎های آدنوزین از گشاد شدن عروق جلوگیری ‎می‎کند و این خصلت کافئین احتمالاً در افزایش فشار خون نقش اصلی را ایفا ‎می‎کند. این همکاری در مراحل دوم و سوم اندازه گیری فشار خون قابل توجه است. درست است که مصرف کافئین موجب افزایش فشار خون قبل از فعالیت شده است و نکته اصلی عدم سیر صعودی فشار خون بعد از فعالیت شنا کردن است(۲۳-۲۴-۲۵-۲۶). از این یافته ‎می‎توان چنین نتیجه گیری نمود که احتمالا تاثیر کافئین بر فشار خون در حالت استراحت، موجب بالا بودن فشار خون مشاهده شده درهنگام فعالیت است. بنابراین این تحقیق نشان داد که مصرف کافئین قبل از فعالیت شنا موجب تسریع افزایش فشارخون در هنگام شنا ‎می‎شود، اما در آخر نمیتواند فشار خون را از حد طبیعی خود در هنگام فعالیت بالاتر ببرد.

نتیجه گیری

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که مصرف کافئین در هنگام استراحت موجب افزایش فشار خون شد، اما در شنا افزایش بیشتری مشاهده نشد. بنابراین به نظر ‎می‎رسد مصرف ۵ میلی گرم کافئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، قبل از شنا نمی‎تواند باعث افزایش فشار خون شده و سلامتی قلبی عروقی آن‎ها را تهدید کند.

تشکر و قدردانی

به مصداق (من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق) از اساتید فرهیخته و فرزانه، جناب آقای پروفسور معرفت سیاه کوهیان، جناب آقای دکتر لطفعلی بلبلی، جناب آقای دکتر عباس معمارباشی و استاد بزرگوار جناب آقای رحیم عادل مقام سپاسگزاری می‎شود.